VIDEOS DA ACTUACIÓN DOS CHICHISOS NA FIN DE FESTA DO PROGRAMA “NOITES ABERTAS 2014”

Os amigos da organización do programa do concello de Pontevedra  “Noites Abertas” 2014 veñen de subir estes videos correspondentes a parte da actuación dos Chichisos na festa de fin de programa. Velaí están os catro videos onde interpretamos, entre outras pezas, tres composicións propias.

PASODOBRE PARA SAÍNZA (autor: Rafa Quintía)

POLKA DOS CHICHISOS (autor: João Bieites)

MUIÑEIRA DO ALICORNIO (autor: Rafa Quintía)

DANZA DO SAVIÑAO

REPORTAXE SOBRE AS VISITAS DE ESCOLARES AO MONTE DAS CROAS

A pasada fin de semana o Diario de Pontevedra no seu suplemento dominical publica unha ampla reportaxe sobre as visitas de escolares ao Castro das Croas e ao complexo etnográfico dos muíños do Batán. Estas visitas, que tiven o gusto de guiar, enmárcanse dentro do proxecto de dinamización sociocultural que o concello de Pontevedra puxo en marcha coa gallo da escavación arqueolóxica dos castro das Croas que tivo lugar este verán.

 

“LEKUAN-LEKUKO. MITOLOXÍAS”. Mitoloxía comparada de Euskadi e Galicia

No pasado curso académico tiven a oportunidade de colaborar coa Cátedra de Estudos Galegos da Universidade de Deusto asesorando na exposición “Lekuan-lekuko. Mitoloxías”, unha mostra en clave comparativa de algúns dos seres míticos máis salientables das mitoloxías galegas e vasca. Unha vez concluído o curso achego os textos e ilustracións da exposición así como a presentación que desta mostra fixo o responsable da Cátedra de Estudos Galegos Paulo O´Lema no blog http://galegoeneuskalherria.wordpress.com. A exposición contou coas ilustracións do debuxante José Ángel Ares que reproducimos neste post. O meu agradecemento a Paulo O´Lema polo envío do material para este artigo.

 

As mitoloxías vasca e galega, protagonistas na Universidade de Deusto

Xigantes antropófagos, antigas deusas que perviven na memoria dos homes, trasnos rebuldeiros… Estes, e algún máis, son algúns dos personaxes cos que vos poderedes atopar se andades estes días pola Universidade de Deusto. E é que a Cátedra de Estudos Galegos, en colaboración con Deusto Campus Cultura e Euskal Irakaslegoa, vén de botar a andar a exposición Lekuan-lekuko Mitoloxías, unha aproximación ás mitoloxías vasca e galega a través de varios dos personaxes partillados por ambas as dúas culturas. A exposición componse de varios deseños realizados expresamente para a ocasión polo debuxante José Ángel Ares, e que se completan con outros tantos textos comparativos elaborados polo estudantado de Euskal Irakaslegoa e coas observacións achegadas por dous especialistas na materia como Manuel Etxeberria e Rafael Quintía.

A exposición estará dispoñíbel no claustro da Universidade de Deusto do 7 ao 21 de maio, de luns a venres e en horario continuo. O acceso, como decote, é libre e gratuíto, e todos os textos contan con versión en galego, éuscaro e castelán.

AS MOURAS E A MARI

As Mouras son fermosas e elegantes mulleres mitolóxicas de Galiza, que habitan principalmente nas montañas e que son nomeadas de moitas e diversas maneiras. Teñen os cabelos loiros e a pel branca, e son moi sedutoras. A miúdo levan sobre a cabeza grandes pedras con que construíren as súas moradas. As Mouras gardan fermosos tesouros, e desposúen das súas riquezas a todos aqueles que ousen romper as súas bruxarías e sortilexios.

Tamén en Euskal Herria existe un ser semellante: Mari. Este é o seu nome máis coñecido, sen dúbida, malia ter moitos outros. Ela é o xenio máis importante da mitoloxía vasca. Elegante e fermosa, ao igual cás Mouras galegas, é considerada a personificación feminina da Terra. Tamén Mari ten o pelo loiro e pasa os días ao sol, a se peitear. Nisto tamén se semellan as Mouras e Mari.

Disque Mari habita as covas e simas das montañas vascas (Anboto, Gorbeia…), e que a xente acode a ela na procura de axuda.

 

ANEXO

Mari é unha deusa precristiá, númen de consulta para os habitantes de Euskal Herria. É a expresión da Nai Terra e da natureza. Aparece no interior das covas, e viaxa dunhas a outras voando entre linguas de lume. Nas proximidades do monte Gorbeia cóntase que, ao chegar a primavera, Mari parte da cova Supelegor, en Itxiña, para se dirixir ás covas do Anboto, onde permanecerá até o tempo da colleita, e regresar despois a Supelegor para pasar o inverno, mentres a terra está en letargo. É así como se explica etioloxicamente o ciclo anual da natureza.

Así mesmo, Mari é xuíza do ben e do mal. Amósase condescendente con quen acode a ela de boas maneiras, mais é moi severa con quen leve malas intencións.

A Era Cristiá foi desprazando os anteriores personaxes míticos, mais o pobo conservounos, e mesmo creou outros novos. En Mari temos o meirande expoñente do matriarcalismo vasco.

No tocante ás Mouras, teñen, entre outras, a capacidade de se converteren en serpe (aspecto que mesmo perviviu na toponimia galega). Adoitan sentar á beira dun río para peitear as súas douradas melenas cun peite de ouro (elemento que ten aparecido nos enxovais das tumbas megalíticas), e tamén é frecuente velas pondo os seus tesouros nunha rocha, ao sol. As mouras, en efecto, gardan riquezas nas covas e lugares montesíos que habitan. Iso atrae a ambición de moitas persoas que, de traizoaren a súa confianza, poden pagalo coa vida.

Nas Mouras encontramos a pervivencia dunha antiga gran deusa feminina, que recibe nomes como A Moura, A Vella, A Orcavella… De feito, a idea de a Moura transportar pedras sobre a cabeza convértea, no imaxinario tradicional galego, na construtora de numerosos megálitos existentes en Galiza. Este dato demostra a enorme antigüidade deste personaxe.

MOURAS ETA MARI

« “Mouras” edo Mourak Galiziako emakume mitologiko eder eta dotoreak dira. Mendietan bizi dira, batez ere. Izen asko eta ezberdinak dituzte.

Ile horia eta azal zuria daukate. Gainera, limurtzaileak dira. Errekaren ertzean esertzen dira  eta egun osoa ilea garbitzen eta orrazten ematen dute.

Bere buru gainean harri handiak eramaten dituzte bere etxeak egiteko.

“Mourek” altxorrak gordetzen dituzte,eta aberastasunak ebasten dizkiete bere sorginkeria apurtu dutenei.

Euskal Herrian ere badaukagu bere antzekoa, Mari. Izen ugari hartu ditu honek ere, baina ezagunena Mari da.  Bera da euskal mitologiako “jeinu” garrantzitsuena . Oso dotorea eta ederra da, Galiziako “Mourak“ bezala; gainera, lurraren andrezko pertsonifikazioa da.

Marik ere Ile horia dauka, eta egun osoa eguzkiaren azpian bere ilea orrazten pasatzen du. Horretan ere, berdin aritzen dira Mourak eta Mari.

Mendietako haitzuloetan –Anboton,Gorbeian,…– bizi omen da Mari, eta jendea berarengana joaten da laguntza eskatzera.»

 

GEHIGARRIA

Mari, kristau aurreko jainkosa dugu. Kontsulta numena herritarrentzat. Lur barru eta naturaren ezaugarria da. Kobazuloetan egiten ditu bere agerraldiak eta kobazulorik kobazulo dabil batetik bestera hegaz garra dariola. Gorbeialdean, udeberrian Itzinako Supelegor kobazulotik Anbotokora joaten da eta han egoten da harik eta uztak lortu arte eta gero joaten da berriro Supegorrera negua ematen natura lozorroan dagoen bitartean. Horrela azaltzen da etiologikoki, naturaren urteroko zikloa.

Mari, ongia eta gaizkiaren apaile ere bada. Onezean doanarekin laguntzaile agertuko da, baina txarrezean doanarekin zorrotza izango da.

Kristauaroak, aurreko pertsonai mitikoak baztertu egin ditu baina herriak, mito bezala baino ez bada ere, aipatu egiten ditu, eta bizitzaren joanean berriak sortu ere bai. Mari, euskal matriarkalismoaren ezaugarririk handiena dugu.  

En cuanto a las Mouras, tienen, entre otras, la capacidad de convertirse en serpiente  (este aspecto incluso ha pervivido en la toponimia). Acostumbra a sentarse  a orillas de un río para peinar sus doradas melenas con un peine de oro (este elemento ha aparecido en los ajuares de las tumbas neolíticas). También es frecuente verla poniendo sus tesoros en una roca, al sol.  Las mouras, en efecto, guardan riquezas en  las cuevas y lugares montesíos que habitan. Eso atrae la ambición de muchas personas. Si traicionan su confianza, pueden pagarlo con la vida.

En las mouras encontramos la pervivencia de una antigua gran diosa feminina, que recibe nombres como A Moura, A Vella, A Orcavella… De hecho, la idea de que A Moura transporta piedras sobre su cabeza la convierte, en el imaginario tradicional gallego, en la constructora de los numerosos megalitos existentes en Galicia. Este dato da prueba de su enorme antigüedad.

OLLÁPARA E TÁRATALO

O Olláparo e mais o Tártalo son xigantes cíclopes. O Olláparo vive nos montes de Galiza, mentres que o Tártalo habita nos de Euskal Herria. O acubillo de ambos os dous son as covas e mais as cavernas. Ás veces, os libros de mitoloxía aseguran que o Olláparo mesmo ten un segundo ollo na caluga, un ollo terríbel, co que é quen de invocar terríbeis maldicións.

Tanto o Tártalo vasco como o Olláparo galego son antropófagos, ou sexa, ambos os dous comen persoas, aínda que tamén animais. A mitoloxía descríbeos como selvaxes e voraces. Canda os Olláparos adoitan vivir as femias da súa especie, as Olláparas, aínda máis mesquiñas e despiadadas.

Estos dous personaxes mitolóxicos poderían provir da Grecia clásica, e son nomeados con frecuencia nas lendas máis antigas.

Acotaciones “especializadas”

Segundo José Miguel Barandiaran, aínda que o mito dos tartalos poida provir de Grecia, os vascos desenvolveron a súa propia versión. O personaxe aparece na Odisea de Homero, mais os vascos mudáronlle o nome por Tartalo, que procede á súa vez do grego tartaro. Para os gregos, o Tártaro era un lugar que se encontraba a unha profundidade aínda maior có mesmísimo Inferno, e era alí onde vivían os cíclopes, incluído o Polifemo de Ulises. Os vascos adoptaron ese mito a través de certos complementos. Por exemplo, o par que forman na Odisea Polifemo e Ulises transfórmase no de Perutxu e o Tártalo. Cando Perutxu cega o Tártalo cun tizón, o xigante poralle ao heroe un anel que repita “Aquí estou! Aquí estou!”, e así, aínda que non o vexa, escoitará cara a onde é que foxe. Perutxu, porén, conseguirá guindar o anel ao mar, e Tártalo morrerá afogado.

Cómpre sinalar que a figura do xigante cíclope existe en máis mitoloxías para alén das clásicas. Na mitoloxía céltica salientan personaxes similares ao Tártalo e ao Olláparo (ou Ollapín), como Balar, deus xigante da antiga Irlanda posuidor dun único ollo na fronte e outro na caluga de mortal mirada, ou Yspadadden Penkawr, de características similares e que aparece nun dos máis arcaicos textos artúricos, “Kulhwch e Olwen”. Hai, xa que logo, un fondo indoeuropeo para este tipo de figuras mitolóxicas.

 

OLLÁPARO ETA TARTALO

 «“Olláparo” eta “Tartalo”  “ziklope” erraldoiak dira. Olláparo Galiziako mendietan bizi da eta Tartalo,berriz,  Euskal Herrikoetan. Beren  aterpeak kobazuloak dira.  Biek begibakarra dute bekokiaren  erdian, hain zuzen ere.

Batzuetan, mitologiako liburuetan, Olláparo kokotean beste begi bat duela agertzen da; eta begi hori beldurgarria da, “begikoa” eman dezake-eta.

Bai Euskal Herriko Tartalo, eta bai Galiziako Olláparo, antropofagoak dira biak; hau da, biek pertsonak eta animaliak jaten dituzte, eta oso basatiak eta jatunak omen dira.

Ollaparoekin batera, Ollaparak ere bizi omen dira, emeak, eta  arrak baino basati eta okerrakoak omen dira.

Pertsonaia mitologiko hauek Grezia klasikotik datoz, eta elezaharretan agertzen dira.”»

 

GEHIGARRIA

 On Jose Miguel Barandiaranen esanetatik, Tartaloren mitoa Greziatik etorri arren, geure egin dugu Euskal Mitologian. Homeroren Odisea liburuan agertzen da pertsonaia hau, baina euskaldunok izena aldatu diogu. Taltalo, “ Tartaro” hitzetik dator. Tartaroa, grekoentzat Hades inpernua baino barruragoan zegoen toki izen bat da eta han bizi ziren ziklopeak, Ulises-en Polifemo euren artean.

Gainera, euskaldunok moldatu egin dugu mito hori eransketak eginez. Esaterako, Polifemori Ulises-ek, gurean Tartalori Perutxuk, ilinti batekin begi bakarra usten dionean, gure Tartalok, “ hemen nago-hemen nago” hitz egiten duen eraztun bat jarriko dio Perutxuri, ikusi ez arren entzuteko norantz alde egiten duen jakiteko. Baina, Perutxuk itsasora botako du ha eraztuna eta Tartalo ito.

 

En la mitología céltica destacan figuras similares al Tártalo y al Olláparo (u Ollapín), como Balar, dios gigante de la antigua Irlanda poseedor de un únido ojo en la frente y otro en la nuca de mortal mirada, o Yspadadden Penkawr, de similares características y que aparece en uno de los más arcaicos textos artúricos, “Kulhwch y Olwen”. Hay, por tanto, un fondo indoeuropeo para este tipo de figuras.

ROLDÁN E ERROLÁN

Roldán foi sobriño de Carlomagno, e salientou nas loitas contra os mouros.

En Euskal Herria, as tropas de Carlomagno incendiaron Pamplona na súa retirada a Francia desde a península. Os vascóns déronlle morte a Roldán na batalla de Ibañeta, e foi a partir de aí que xurdiu o mito ao redor deste personaxe, tanto nas mitoloxías vasca e galega como nas do conxunto de Europa.

Na mitoloxía vasca, Errolan preséntasenos coma un personaxe daniño e malvado, pois é un xigante que arrebola rochas enormes contra campesiños e viaxeiros, dunha montaña a outra ou dun val a outro. En moitos lugares de Euskal Herria atopamos diversos penedos denominados “Rochas de Errolan”, moitas delas en forma de dolmen.

Porén, en Galiza, Roldán é considerado un heroe. Segundo parece, chegou canda os soldados do emperador francés, xunto cos que loitou para expulsar os mouros. A súa fama foi tal que os paisanos o nomearon santo. É por iso que nalgúns lugares se lle outorgan poderes máxicos, ou ben a graza de obrar milagres. Cóntase, por exemplo, que en certa ocasión se namorou de tres Mouras, ás que seica converteu en pedra despois de tentar alcanzalas sen éxito.

ANEXO

 Disque a lingua é o espello da vida, e velaquí unha mostra: a orixe da palabra vasca erraldoi (‘xigante’). Aínda que o Roldán de Carlomagno fose un homazo varudo, a súa grandeza converteuse en mito en toda Europa a raíz da súa morte en Roncesvales. Na zona de Navarra, pasou de Erroldane ao actual erraldoi (vocábulo vasco que se corresponde co castelán “xigante”), un termo que, a través do éuscaro batua, acabou empregándose no conxunto de Euskal Herria. Malia non estar ben clara a orixe desta palabra (que conta con diversas variantes por Europa adiante), semella provir do antigo xermánico, nomeadamente da forma Hruodalhandus. Talvez.

Na tradición galega, Roldán é un heroe cristián (por contraposición aos mouros contra os que loita, trasunto da antiga raza mítica poboadora de Galiza). Aínda así, ten aparencia de xigante e é quen de deixar a marca das súas pegadas sobre a dura pedra. Atribúeselle, ademais, a orixe de determinadas rochas peculiares, as chamadas “Penas de Roldán”. Na lenda en que persegue as tres mouras detectamos en Roldán unhas connotacións negativas: as mouras, de feito, prefiren converterse en cuarzo que seren raptadas polo xigante.

ROLDÁN ETA ERROLAN

 Karlomagnoren iloba izan zen Roldan, eta mairuen aurka borrokatu zen.

Euskal Herrian, Karlomagnoren tropak Iruña erre zuten, penintsulatik  Frantziarako bidean. Euskaldunek Roldan hil zuten Ibañetako borrokan, eta geroztik, mitoa sortu zen pertsonaia honen inguruan,Europako mitologian bezala, Euskal Herriko eta Galiziako mitologian ere bai.

Euskal Mitologian, “Errolan”  pertsonaia kaltegarri edo gaizto modura azaltzen zaigu; hau da,  erraldoi bat da eta mendi batetik bestera edo aran batetik bestera harritzarrak botatzen dizkie nekazari eta ibiltariei. Euskal Herriko leku askotan topatzen ditugu “Errolanen harriak”, asko eta asko , trikuharri itxurakoak.

Galizian, ordea,” Roldán”  heroia da. Dirudienez, enperadore frantziarraren soldaduekin iritsi zen eta mairuak botatzeko borroka egin zuten. Hain ospetusua izan zen, herritarrek Santu bihurtu baitzuten. Horregatik, leku batzuetan ahalmen magikoak dauzka,  edo mirariak egiten ditu. Adibidez, behin “moura batzuei ”—euskaldunon “Mari”ren pareko jeinu galiziarrak–aurre egin zien, eta harrapatu ezin zituenez, harri bihurtu omen zituen.

 

GEHIGARRIA

Hizkuntza bizitzaren ispilua dela esaten da eta hona hemen “ erraldoi(gazt. gigante)” hitza nondik datorkigun. Karlomagnoren “Erroldane”, gizontzar idartsua izan arren, Orreagan erori zen eta handik gerora mitifikatu egin zen bera handitasuna Europan eta “Erroldane” izatetik gaurko “erraldoi” izatera bilakatu da Nafarroa aldean lehenengo eta gaur egun, euskera batuari esker, Euskal Herri osoan. Hitz honen jatorria ez dago argi.Bariante asko ditu Europan zehar. Germaniko zaharretik datorrela dirudi, “ Hruodalhandus”-etik haiz zuzen. Baliteke.

 

En la tradición gallega, Roldán es un héroe cristiano (por contraposición a los mouros contra los que lucha, trasunto de la antigua raza mítica pobladora de Galicia). Aun así, tiene apariencia de gigante y es capaz de dejar la marca de sus pisadas sobre la dura piedra. Se le atribuye, además, el origen de determinadas rocas peculiares, las llamadas “Penas de Roldán”. En la leyenda en la que persigue a las tres mouras, se detecta en Roldán unas connotaciones negativas: las mouras, de hecho, prefieren convertirse en cuarzo (piedra mágica en Galicia) antes que ser raptadas por el gigante.

TARDO ETA IRATXO

O Tardo é un ser pequeno que habita nos bosques de Galiza, en lugares sombrizos. É verde e peludo, e ás noites sae da súa gorida, achégase ás casas e senta enriba das persoas que están a durmir. Mais non é malo; en realidade, só é un fedello. O Tardo pode adquirir forma de humano ou de animal, e é invisíbel, agás para os cans e os gatos. Existe un xeito eficaz de se librar destas criaturas: abonda con encher unha cunca con grans e deixalo na cociña. O Tardo botará a noite enteira tentando contalos, mais, como só sabe contar até tres, nunca poderá acabar e deixará os da casa tranquilos.

O Iratxo de Euskal Herria, ao igual có Tardo galego, sae de noite e tamén vive en lugares sombrizos. O Iratxo tampouco é malo, aínda que si traste. Axuda as persoas honradas, mais róuballes a aqueles que conseguen diñeiro de xeito fraudulento. O Iratxo tamén ten  costume  de se transformar en animal ou en humano.

 

Acotaciones “especializadas”:

O personaxe do Iratxo representa varias das ensinanzas do antigo mundo vasco. Para comezar, o feito de que saia pola noite non é un detalle trivial. Na antigüidade vasca sempre se lle gardou un certo temor á noite, que é cando emerxen os seres míticos e tamén os enigmas e mais as desgrazas das que xorden os mitos etiolóxicos. Por outra banda, nas historias que protagoniza, o Iratxo convértese en xuíz do ben e do mal, un intérprete do coñecemento humano. Ademais, cómpre lembrar que, se un deixa en paz o Iratxo, este non adoita ser malvado, mais quen o provoque… que ande con tino! “A quen anda en paz, mellor déixao estar”!

No tocante ao Tardo (chamado tamén mangamazas, abutardo ou caxancán), confúndese ás veces con outras figuras do imaxinario galego como o trasno ou o diaño burleiro, pois as súas falcatruadas son similares e teñen como vítimas, sobre todo, ás persoas que camiñan de noite. No ámbito doméstico, un bo xeito de nos protexermos das súas trasnadas é durmir cun can ou cun gato, ou ben deixarlle un nobelo á vista para que se entreteña con el. A súa especial afección por sentar no peito das persoa que dormen (premendo nel e provocándolles así os pesadelos) podería unha explicación popular a trastornos como a parálise do sono. Segundo unha etimoloxía popular recollida por Xaquín Lorenzo, cando Deus rematou de crear o mundo entrou no Ceo e chamou polos anxos para que entrasen. Foron entrando todos, e ao final Deus exclamou “Sursum corda!” e as portas do Ceo pecháronse. Mais ficou fóra un anxo que, por tardón, endexamais puido entrar: de aí o seu nome, tardo.

 

 

TARDO ETA IRATXO

«Tardo Galiziako basoetan dabilen izaki txikia da; berdea da eta ile asko ditu. Itzailzuloetan bizi da.  Gauez ateratzen da, etxeetara sartzen da, eta lotan daudenen gainean jesartzen da; baina ez da txarra, bihurria baizik. Gizaki zein  animaliaren itxura hartu ahal du. Ikustezina da eta txakurrek eta katuek baino ezin dute ikusi.Modu bat omen dago izaki hauen “erasoetatik” libratzeko: sukaldean  katilu bete bihi  utziz gero, Tardok, jakin minez,  gau osoa emango du ale horiek zenbatu nahian, baina 3 baino ez dakienez zenbatzen, ezin izango du zenbaketa amaitu, eta lasai utziko omen ditu etxekoak.

Euskal Herriko Iratxo ere, Tardo galiziarra bezala, gauez ateratzen da, eta hau ere itzalzuloetan bizi da. Bere kide galiziarraren tankeran,  Iratxo ere ez da txarra,  baina bihurria bai; jende onari laguntzen dio, eta modu desegokian dirua lortzen dutenei, berriz, lapurtzen die. Eta honek ere itxuraz aldatzeko ohitura omen du, gizakiren eta animaliaren antza hartuaz.»

GEHIGARRIA

Iratxo pertsonaiaren irakasbidean, besteak beste, hiru gauza aipa ditzakegu euskal mundo zaharraren herri-hezkuntzan. Batetik, gauez irtetzearena: Euskal Herri zaharrak beti izan dio errespetua gauari, gauez agertzen omen zirelako pertsonai mitikoak eta edozein ezbehar edo eta enigma interpretatzeko sortzen ziren mito etiologiko guztiak. Bestetik: Iratxo, gizarte-jokaeraren ongia eta gaizkiaren epaile bezala ere agertzen izan zaigu. Eta  azkenik, Iratxo bakean utziz gero ez omen da gaizkile baina bere atzean joanez gero kontuz! Bakean dabilenari bakean utzi!

 

En cuanto al Tardo (también llamado mangamazas, abutardo o caxancán) , a veces se confunde con otras figuras del imaginario gallego como el trasno o el diaño burleiro, pues sus travesuras son similares, y afectan sobre todo a los caminantes nocturnos. En el ámbito doméstico, una buena forma de protegerse de sus fechorías es dormir con un perro o un gato al lado, o bien dejarle un ovillo a la vista para que se entretenga con él. Su especial afición por sentarse en el pecho de las personas que duermen (oprimiéndolo y provocándoles así las pesadillas) podría ser una explicación popular a trastornos como la parálisis del sueño. Según etimología popular recogida por Xaquín Lorenzo, cuando Dios terminó de crear el mundo entró en el Cielo y llamó a los ángeles para que entrasen. Fueron entrando todos, y al final Dios exclamó “Sursum corda!” y las puertas del Cielo se cerraron. Pero se quedó fuera un ángel. Por tardón, ese ángel jamás pudo entrar: de ahí su nombre, tardo.