AUDIO DA PRESENTACIÓN DO ANUARIO “FOL DE VELENO” EN RADIO OBRADORIO

Presentación do anuario “Fol de Veleno¨” no programa “O Sombreiro de Merlín” de Radio Obradoiro. Participan os membros da Sociedade Antropolóxica Galega Rafael Quintía e Miguel Losada. Data de emisión: 23/06/2012

ESCOITA-LO AUDIO:

 

LIGAZÓN PARA DESCARGA DO AUDIO:

http://www.ivoox.com/presentacion-fol-veleno-anuario-antropoloxia-audios-mp3_rf_1306055_1.html

http://www.ivoox.com/presentacion-fol-veleno-anuario-antropoloxia_md_1306055_1.mp3

LIGAZÓN Ó PROGRAMA “O SOMBREIRO DE MERLÍN”:

http://www.radioobradoiro.com/portada/ro/sombreiro-merlin-presenta-fol-veleno/idEdicion-2012-06-22/idNoticia-752910/

De esquerda á dereita, Miguel Losada, Rafa Quintía, Alicia López, Manuel Fernández e David González Couso
(Foto: Radio Obradorio)

O NACEMENTO DO QUINTO SOL AZTECA E O RATO RABISACO

O Sol sobre o lago Titicaca na illa de Amantaní

Cando un se mergulla no estudo da mitoloxía dos distintos pobos e culturas da Terra ás veces acontece que se atopa con mitos e crenzas similares, cosmoloxías semellantes, lendas que se repiten, interpretacións paralelas para determinados fenómenos naturais ou meteorolóxicos, incluso representacións, signos e símbolos idénticos. Estas similitudes son perfectamente explicables sen necesidade de que exista contacto cultural e sen ter que recorrer a teorías fantásticas como a da suposta raza nai da humanidade ou cousas máis raras aínda. Por suposto que tamén existen semellanzas culturais orixinadas por contacto, intercambio ou colonización pero non é desas das que lles vou falar. A razón destas similitudes culturais e, sobre todo, simbólicas e relixiosas ven dada porque toda a humanidade compartimos unha mesma mente, un mesmo aparato cognitivo, unhas vivencias, medos, anhelos e necesidades comúns e iso acaba construíndo aspectos culturais semellantes, solucións idénticas a idénticos problemas, interpretacións comúns ós mesmos fenómenos, deuses semellantes a quen pedirlles cousas semellantes e mitos similares para dar resposta ás mesmas preguntas que nos facemos todos dende a noite dos tempos.

Hai uns días, lendo un interesante traballo sobre a América precolombina din cun relato mítico azteca que me chamou a atención porque me tiña un aire familiar. O mito é coñecido como o nacemento do Quinto Sol. Un mito mesoamericano que se refire á creación do mundo, o universo e á humanidade e que forma parte da cosmovisión destes pobos de Mesoamérica. Así que, como estamos en datas solsticiais, voulles contar esta historia referente ós astros que marcan as nosas vidas.

 Imaxe azteca dun ciclo cósmico. No centro, o Quinto Sol. 

Fonte: http://americaindigena.com

Segundo a mitoloxía azteca, a Terra pasou por cinco etapas diferentes dende a súa creación, cada unha rexida por un Sol. Contan que un día os deuses do seu panteón reuníronse en asemblea na cidade sagrada de Teotihuacán para decidir quen se ía encargar de ilumina-lo mundo, é dicir, quen ía se-lo Sol. Un dos deuses ofreceuse como voluntario, era Tecuciztecatl o Señor dos caracois, pero facía falla outro deus para ser sacrificado no ritual de creación, así que entre todos escolleron a un segundo candidato, un deus feo, enfermizo e débil de nome Nanahuatzin e fillo de Quetzalcoatl. Ámbolos dous candidatos divinos deberían ser sacrificados para poder converterse en Sol, así que, preparándose  para a cerimonia da creación do Sol,  permaneceron en dúas torres que para eles construíran os deuses e nelas fixeron penitencia e xaxún durante catro días. Tecuciztecatl, o candidato voluntario, quen tiña grandes riquezas de ouro e xade, sería sacrificado na coñecida como pirámide do Sol e o candidato elixido —quen non tiña nada que ofrecer máis co seu sangue— sería sacrificado na pirámide da Lúa. Cando chegou o momento do sacrificio o primeiro candidato —aquel que se ofrecera voluntario— botouse atrás por tres veces no momento de saltar ó interior da pira onde se tiña que inmolar. En cambio o outro candidato —o pobre e enfermo Nanahuatzin— botouse ó lume sen dubidar. Tecuciztecatl, ó ve-la determinación de Nanahuatzin, avergoñado botouse finalmente ó lume tamén. Entón os deuses volvéronse reunir para ver por onde sairía o primeiro Sol.

Ritual en Teotihuacán

Fonte:http://commons.wikimedia.org

Cando saíu Nanahuatzin polo Oriente asombráronse do seu brillo e resplandor. Pouco despois saíu Tecuciztecatl transformado en Lúa pero brillaba case tanto como un propio Sol, e os dous astros ficaron no ceo inmóbiles e brillando por igual. Entón os deuses, contrariados polo sucedido, decidiron pór solución o problema, colleron un coello e lanzárono contra Tecuciztecatl para estampalo na súa cara deixando nela a súa pegada. A orixinal agresión causou que aquel segundo Sol, é dicir, a Lúa perdera moita da súa luz e brillo. Hoxe en día os indíxenas mexicanos descendentes dos aztecas afirman que se se observa a Lúa nas noites de plenilunio é posible distingui-la figura do coello sobre a súa superficie.

Coello na Lúa. Códice Borgia.

Fonte: http://www.mexicolore.co.uk

Relacionado con este relato hai tamén unha lenda maya, ou nahual, que conta que Quetzalcóatl, o grande e bondadoso deus mesoamericano,  andaba de viaxe polo mundo baixo a aparencia de home. Unha tarde, despois de moito camiñar, atopábase canso e famento pero aínda así seguiu camiñando ata que as estrelas comezaron a brillar e a Lúa apareceu na cúpula celeste. Entón decidiu sentarse a descansar á beira do camiño. Alí estaba cando viu un coello que saíra en busca de comida. O deus preguntoulle que estaba comendo. Zacate, respondeu o coello e ofreceulle un pouco. Pero Quetzalcóatl, dándolle as grazas, dixo que non  comía zacate e que en vista de que non había nada para comer deixaríase morrer de fame e sede. Entón o coello achegouse a Quetzalcóatl e díxolle que se tiña tanta fame podía comelo a el. Entón o grande deus, acariñando ó pequeno coello, díxolle: “Ti non serás máis que un pequeno coello, pero todo o mundo acordarase de ti para sempre”, e collendo o coello elevouno moi alto ata a Lúa, onde quedou a súa silueta estampada. Despois  Quetzalcóatl  baixouno a terra e díxolle: “Aí te-lo teu retrato en luz, para tódolos homes e para tódolos tempos”.

En Chichen Itzá, xunto a pirámide de Kukulcan (representación maya de Quetzalcóatl)

Pero esta lenda do coello na Lúa non é única de Mesoamérica. Por exemplo, os xaponeses tamén ven na superficie da Lúa a imaxe dun coello. No seu caso, dun coello  machucando arroz para facer mochi, un doce típico nipón. Os xaponeses teñen unha lenda para explicar este fenómeno visual. Segundo eles, un día un vello peregrino atopou no seu camiño a un mono, un raposo e unha lebre. O home, fatigado polo seu longo camiñar, pediu ós tres animais que, por favor, lle conseguisen algo de comida. O mono rubiu a unha árbore e recolleu froita, o raposo cazou un ave, mais a pobre lebre, apesadumada, regresou coas mans valeiras. A lebre ó ve-lo vello tan triste, famento e canso, sentiuse culpable así que recolleu un feixe de leña e unha follas secas e acendeu unha fogueira. Cando o lume estaba ben forte a lebre botouse ás chamas para ofrecerse como alimento ó peregrino. O vello abraiado e conmovido polo sacrificio da lebre revelou a súa verdadeira e divina identidade. Así que como deus que era, recolleu os restos calcinados da lebre e enterrounos na Lúa en honor ó  seu grande exemplo de solidariedade. Velaí o porque de que as manchas da lúa teñan forma de lebre ou coello. Tamén se di que o motivo de que os coellos salten é que queren alcanza-lo seu heroe que descansa na Lúa.

Fonte: http://pixabay.com

Vemos pois como as distintas culturas constrúen explicacións similares para interpreta-la orixe das manchas da Lúa ou, mellor dito, os distintos pobos ven cousas similares nas manchas da Lúa e constrúen os seus particulares discursos míticos para darlles explicación e sentido, é dicir, para ordena-lo seu particular mundo.

Hai xa catro anos cos compañeiros do Grupo de Estudos Etnográficos Serpe Bichoca fixemos un documental sobre a mitoloxía do Monte do Seixo. A galleta que decoraba o DVD era unha representación da Lúa chea cuxa xeografía sementada de cráteres arremedaba a silueta dun rato. A razón de elixir este motivo decorativo foi o intento de ilustra-la lenda, recollida na zona por Carlos Solla, que fala dun ser mítico da montaña coñecido como rato Rabisaco. Segundo conta a xente, o Rabisaco é un misterioso rato que habita no interior do Castro Grande, a verdadeira pirámide pétrea do Seixo, lugar de encantamentos e feitizos, pazo da moura que habita na cova do Castro Grande e niño da Galiña dos Pitos de Ouro.

O Castro Grande, auténtico templo natural onde habita o rato Rabisaco 

Dis que os días de Lúa chea o Rabisaco adoita saír por unha fenda que hai na peneda —o Rotadoiro do Castro Grande— e dun chimpo salta ata a Lúa para deixa-la súa pegada na dama da noite. É por iso, di a xente destas aldeas de Terra de Montes, que cando miramos á Lúa nas noites en que está chea podemos albisca-la silueta do rato debuxada na súa faciana.

Sóalles a lenda que explica a feitura da Lúa ou non lles soa?

LA VOZ DE GALICIA FAISE ECO DOS NOVOS PETRÓGLIFOS QUE ATOPAMOS NOS “SETE CAMIÑOS”

O Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños segue a sorprender pola súa riqueza arqueolóxica.

OS ENIGMÁTICOS CÍRCULOS DA MOURA. PARTICIPA CONNOSCO NESTA AVENTURA.

En datas recentes púxose en contacto coa Sociedade Antropolóxica Galega José Gavilanes para darnos a coñecer unha serie de interesantes petróglifos inéditos e pedrafitas que tiña descuberto nas terras de Esgos, Xunqueira de Espadañedo e Baños de Molgas. A particular aventura de José Gavilanes na procura dos lindes territorias destes tres concellos ourensás levouno a dar cunha  grande cantidade de gravados rupestres na zona, descoñecidos a día de hoxe, fundamentalmente petróglifos con motivos de coviñas, cazoletas e tamén círculos concéntricos. Estes achádegos veñen a confirma-la sospeita de que o interior do país ten que ser moito máis rico en gravados do que se pensaba ata agora.

Petróglifo descuberto por José Gavilanes en Xunqueira de Espadañedo

Gavilanes, cuxo labor solitario merece todo o noso recoñecemento e apoio, decidiu un día na súa investigación botar man das novas tecnoloxías e da potente ferramenta que supón o Google Earth, o Sixpac ou os software similares. Coa axuda destas aplicacións realizou un estudo aéreo destas comarcas fronteirizas e foi así como deu coa estraña formación da que hoxe imos falar, pero comecemos polo principio.

Hai cousa dun par de meses recibín no meu email da SAGA (Sociedade Antropolóxica Galega) unha imaxe aérea que me deixou perplexo. Rapidamente falei co compañeiro Miguel Losada e, para asegurarme do que estaba vendo, pregunteille se el vía o mesmo que vía eu, e se a el lle parecía o mesmo que me parecía a min. Confirmado que non estaba a imaxinar nada que non estivese sobre o terreo, rapidamente fixamos unha saída de campo co amigo José Gavilanes para estudar in situ a peculiar, por non dicir incrible, formación. Así que esta fin de semana por fin puidemos estudar sobre o terreo o que tan só viramos dende o aire naquel voo virtual do Sixpac.

 

O lugar onde se atopan os supostos estes estraños deseños  —permítanme que me refira a eles como “xeoglifos” para poder darlles un nome— leva por suxerinte topónimo  A Moura, toda unha declaración de intencións míticas e un tentador engado para aqueles que levamos tempo na procura destas xeografías mouras.

A Moura. “Xeoglifo I”

A Moura. “Xeoglifo II”

Chegados ó lugar, mergullámonos nun selva de xestas, toxos, fentos, piornos e matogueiras que nalgúns sitios superaba a nosa propia altura. Pouco a pouco a vexetación faise máis baixa e empezamos a percibir que o terreo está cheo de gabias, unha sucesión de profundo e anchos regos que fan difícil o camiñar entre o abundante monte baixo.

Os profundos sucos —duns 60-70 cm.— describen enormes círculos  concéntricos separados uns doutros unha media de 3.20 metros, que a pesar da maleza son facilmente perceptibles sobre o terreo debido a que no seu interior a vexetación é máis escasa e medra con menor forza e xenerosidade e grazas, asemade, a súa anchura de 1.60 metros que fai que sexan visibles sobre e que incluso se poida camiñar polo seu interior.

 

Os fosos destacan pola súa vexetación máis baixa

Véxase a profundidade das gabias. O compañeiro Miguel Losada está metido nunha mentres eu fico na parte de fóra

Continuamos avanzando cara ó centro da formación, que arremeda unha diana, mentres o terro vaise facendo máis en costa ata rematar nun outeiro rochoso que conforma o centro do xeoglifo. Chegados a este punto damos de fociños cunha nova sorpresa que complica aínda máis a interpretación ou clasificación da peculiar construción.

 

Se en principio podíamos pensar que estas gabias eran parte dalgunha obra forestal ó chegar ó centro do deseño a cousa tomou un inesperado xiro. Aquilo que de lonxe parecían simples penedos de feitura caprichosa son en realidade un dolmen, raro pero dolmen, ou iso parece á vista dos seus esteos e da súa cuberta partida e caída.

Chama a atención que algúns dos ortostatos que forman a cámara atópanse perfectamente traballados para encaixar uns con outros como se fosen pezas dun quebracabezas. O interior do que sería a cámara mortuoria está colmatado de terra. Nas zonas contiguas ó monumento, e nun lugar de escorrentía de augas, atopamos anacos de cerámica e unha pedra do raio.

 

Tamén cómpre destacar que, ademais do descomunal do deseño e do seu centro coroado por un túmulo, o feito de que en moitos dos sucos do alcumado xeoglifo aparecen o que semellan grandes lousas de granito chantadas no chan.

 

Decidimos estuda-lo segundo xeoglifo, situado a escasos metros do primeiro pero na lomba oposta da pequena cañada onde se localizan. A segunda formación é aínda máis grande que a primeira e as súa gabias parecen máis anchas.

No fondo da imaxe a Moura II e en último plano a man dereita o castro de Litoria

Miguel Losada no interior dun suco e José Gavilanes no borde externo do seguinte. A Moura II 

Camiñamos ansiosos cara o centro do deseño, situado no alto do outeiro. Chegamos o cumio —un pequeno chan elevado— e velaí está, o cono de violación dunha mámoa da que aínda se poden ver parte dos seus ortostatos. Quedamos abraiados.

Cícrulo interior da Moura II

Arca violada no alto da Moura II 

Moi perto desta anta, e no mesma alto do outeiro, atopamos outras laxes chantadas no chan que podería corresponder a doutras antas.

Que é isto? Estamos ante a pegada dalgún tipo de obra de reforestación feita en vez de con buratos con sucos continuos e circulares e localizada unicamente ó redor destes dous outeiros? É posible que a casualidade se combine de tal forma como para facer estes fosos de plantación —ou o que sexan— precisamente onde hai dous dolmens e nun lugar chamado a Moura?

Se non é así, podemos deixar voar a imaxinación e pensar que estamos ante unha modalidade de túmulo inédito no noso territorio ou, o que sería aínda máis herético, dun xeoglifo? Nese caso, que modalidade de monumento megalítico é este que se fai rodear dun conxunto de enormes regos que configuran un deseño de círculos concéntricos, semellante ós moitos petróglifos que aparecen na nosa arte rupestre e nos penedos espallados pola contorna? Son amábalas dúas construcións (xeoglifo e arca) da mesma cronoloxía? Fíxose primeiro o xeoglifo e despois decidiuse erixir unha mámoa no centro ou foi ó revés? Por que dous círculos opostos a ámbolos dous lados desa bagoada pola que discorre un pequeno sendeiro e un antigo regato? Había realmente intención de facer un xeoglifo ou se trataba de rodea-lo monumento megalítico cunha sucesión de profundos e anchos sucos? Sinxelamente non o sabemos. Preguntas e máis preguntas…

A Moura I vista dende o alto da Moura II

Intentemos te-la mente fría. Se obviámo-lo feito de que os sucos forman unha xigantesca figura de círculos concéntricos, se facemos caso omiso a que o centro do debuxo este coroado por un dolmen ou arca e se non temos en conta que os topónimos referidos a  Mouras normalmente fan referencia a restos arqueolóxicos ou formacións xeolóxicas peculiares, poderíamos barallar outras posibilidades interpretativas para esta construción que, en principio, parecen máis lóxicas e menos arriscadas.

Por exemplo, poderíamos pensar que nos atopamos, como xa dixemos, ante os vestixios dalgún tipo de obra forestal ou agraria, aínda que na miña ignorancia un sistema de plantación en círculos concéntricos de gabias paréceme raro. Pero cando estudamos ben o terreo poderíamos facer algúns matices ó respecto da orixe agraria. Unha cousa parece clara, aínda que un sempre se pode equivocar, polo agreste, inclinado e pedregoso do terreo non semella unha antiga zona de cultivo. Para seguir avanzando na hipótese da orixe agraria destas gabias revisamos as distintas fotos aéreas da zona ata ás ortofotos do ano 1956, confirmando que, si ben do Camiño Real para abaixo e coincidindo co terreo máis chan e despexado aparecen algúns campos e leiras, do camiño cara a arriba e en toda a zona da Moura este terreo esgrevio e pedregoso estivo sempre a monte, polo menos dende o ano 1956.  En conclusión,  a priori, poderíamos descartar que se traten de regos dunha antiga plantación ou explotación agraria.

Quédanos aínda a posibilidade de que esta peculiar formación teña a súa orixe en labores forestais. O estudo das fotos aéreas dende o 1956 demostra que non houbo plantación algunha no lugar da Moura.  No estudo sobre o terreo xa confirmáramos que a vexetación reinante é de xestas e monte baixo en xeral, e que existe unha total  ausencia de árbores, vellas cachoupas ou troncos e tocóns. Ademais, as plantacións forestais normalmente fanse mediante buratos e non en sucos, que é un traballo innecesario e custoso. Por todo iso tamén resulta difícil soste-la opción de gabias de plantío forestal, cando menos  polo de agora e a falla de máis información.

Descartada momentaneamente —e con tódalas reservas do mundo— a hipótese dunha orixe moderna relacionada coa explotación agraria ou de reforestación  quédanos aínda a posibilidade de ser outro tipo de obra forestal, ben tipo socalcos de contención do terro, algún sistema de irrigación, etc. Consultados algúns colaboradores que son técnicos forestais nos confirman que non coñecen ningún tipo de obra similar que se poda relacionar con labores forestais. Segundo nos informou o técnico forestal David Outeiro o único traballo forestal que podería ter unha aparencia xeométrica similar sería un tipo de clara que se fai para especies cinexéticas como perdices. Son claras que consisten en desbrozar certas zonas de terreo ben ó chou, ben deixando un deseño regular para que as especies cinexéticas de caza menor pasen pola zona mais e telas localizadas. De tódolos xeitos, no caso da Moura non se trata de claras ou rozas senón de fosos escavados no propio terreo.

Como, actualmente, aínda non temos máis información ó respecto, para ir avanzando hipóteses de traballo e para abri-lo abano de posibilidades neste xogo-investigación-adiviña que lle imos propor podemos baralla-la arriscada teoría de que os sucos están relacionados cos monumentos megalíticos e, a tenor da definición de xeoglifo, poderiamos dicir que se trata —no sentido literal do termo— dun xeoglifo, pois os sucos configuran un debuxo dunha figura xeométrica feita sobre o terreo mediante a extracción de terra. Traballo, por outra banda, que tendo en conta as dimensións dos deseños e o profundo e ancho dos sucos se nos antolla descomunal.

Chegados a este punto podemos xogar con dúas opcións:

1. Estamos    ante un xeoglifo relacionado cun monumento funerario megalítico, é dicir,   que os sucos foron feitos coa intención de representar un deseño  xeométrico ben planificado sobre o terreo, e que este deseño aparece    relacionado –cando menos xeograficamente— cun dolmen.

2. Estamos  antes un descomunal túmulo no que o monumento ou cámara faise rodear de  fosos concéntricos, sendo estas gabias parte da estrutura tumular

Como ven, estamos a construír hipóteses sobre hipóteses, algo que dende o punto de vista da investigación resulta sempre moi arriscado, pero é o único que temos por agora

Se nos inclinamos pola opción primeira, a do xeoglifo, podemos citar que respecto ó tema da posible existencia de xeoglifos en Galicia o Padre Sarmiento na súa obra Viaxe a Galicia de 1745 fai referencia a uns estranos debuxos na paisaxe que puido observar durante a súa estancia no priorado bieito de Canduas, en Cabana de Bergantiños. Así o comenta o ilustre frade:

«Noté, al salir de nuestro priorato de Cándoas, y caminando por el monte, que está enfrente, que en los llanos, en que había hierbecita, se hallaban dibujadas en el suelo varias cruces y cruceros, muy grandes, pero que se habían hecho por pastores, o por otros, con la punta del cayado, o con otra cosa, haciendo surcos en el suelo, y recortando la hierba».

Xeoglifo descrito polo Padre Sarmiento no século XVIII 

Tamén é inevitable non mencionar algúns dos xeoglifos máis famosos que podemos atopar en Europa como o Xigante de Cerne Abbas, o Cabalo Branco de Ufftingtonou o Home Alto de Wilmington, todod eles en Gran Bretaña. Se ben os deseños europeos, pese a atoparse tamén en ladeiras e ser feitos a base de sucos labrados na terra, adoitan ser representacións antropomorfos e zoomorfos.

Xigante de Cerne Abbas (Fonte:http://commons.wikimedia.org)

Non só en Europa aparecen xeoglifos, de feito os máis famosos non se atopan no noso continente senón en América. Son de sobra coñecidos os xeoglifos peruanos de Nazca, Palpa ou Chen Chen; os chilenos do deserto de Atacama, de Arica ou da rexión de Tarapacá. Recentemente, e grazas a métodos similares ós utilizados polo amigo Gavilanes, téñense descubertos outros xeoglifos e descoñecidas construcións en países tan variados e afastados como Siria, Xordania, Arabia Saudí, a Amazonía brasileira , en California ou nos Urais rusos. Como ven, non é nada do outro mundo. de igula xeito que o arte rupestre está espallado polos cinco continetes o tema dos xeoglifos tamén é algo común e habitual.

Xeoglifos das Pistas de Nazca. Perú  (foto do autor)

Se nos inclinamos pola segunda opción, xa que logo, a dun grande túmulo sen paralelo na nosa xeografía -hipótese dito sexa de paso que eu, a risco de equivocarme, vexo máis plausible se realmente estivésemos ante unha formación prehistórica-   poderiamos relaciona-la Moura cun túmulo de prestixio, semellante a eses túmulos campaniformes ou túmulos disco  do Bronce británico, digamos que lembra lixeiramente ós bell barrow ou  os disc barrows  que se fan rodear dunha fosa.

No noso caso a tumba estaría no alto do outeiro e ficaría rodeada dunha secuencia de gabias ou fosos. Cómpre subliñar que no caso do segundo deseño (a Moura 2) o outeiro remata nunha pequena chaira onde ademais da que supomos anta violada aparecen outros esteos que poderían corresponder a máis enterramentos. En canto ó primeiro deseño (a Moura 1) o outeiro está coroado por un visible dolmen de grandes pedras.

 Planta e seccions dun Bowl Bell e dun Disc barrows, por Heywood Sumner para o libro de Frank Stevens’ “Stonehenge Today and Yesterday”. (Fonte:http://commons.wikimedia.org)

Gravado dun túmulo británico con foso, por Sir Richard Colt Hoare. (Fonte:http://commons.wikimedia.org)

Temos exemplos deste tipo de túmulos rodeados con gabias ou fosos en Gran Bretaña e Irlanda. Así mesmo, outros monumento prehistóricos como o montículo de Galstonbury Tor  tamén se rodean de socalcos ou gabias, o que lle dá un certo parecido ó que se atopa sobre o terreo cando se estuda a formación da Moura.

Glastonbury Tor. Obsérvense os socalcos ó redor do outeiro.  Fonte: Google Maps

Túmulo con fosos de Longdown (New Forest). Fonte: http://www.megalithic.co.uk

Túmulo de Micheldever Wood (Bell Barrow). Obsérvense a secuncia de gabias.Fonte: http://www.megalithic.co.uk

Túmulo de Portheras onde se poden ver pedras chantadas nos fosos como aparecen na Moura. Fonte: http://www.megalithic.co.uk

Pero volvamos ó noso particular xeoglifo ou obra forestal de desconcertante deseño. Respecto á súa localización tres son os datos que coido son de importancia:

En primeiro lugar, o que chama a atención é que os supostos xeoglifos atópanse a carón dun antigo camiño real que foi ampliado na segunda metade dos anos 90. O camiño ou pista que discorre a carón da formación de sucos chega a cortar un dos extremos das figuras o cal nos pode facer pensar que o deseño é anterior á construción do camiño Real, o cal xa é un dato para ir achegando cronoloxías posibles para o xeoglifo.

Antigo Camiño Real, hoxe pista forestal

Un dos fosos que aparecen cortados polo trazado do camiño 

O segundo dato a ter en conta é que as figuras marcan ou, máis ben, están no linde entre os concellos de Esgos e de Nogueira de Ramuín, concretamente entre as parroquias de San Pedro de Pensos e Loña do Monte. De feito nun dos sucos do xeoglifo atopamos un marco de termo.

O terceiro aspecto de interese é a súa proximidade a un santuario: o santuario da Virxe do Monte, onde cada 15 de agosto se celebra unha concorrida romaría. Por certo, o santuario da Virxe do Monte, na parroquia de Loña do Monte, é un deses lugares sacros  posuidores dun mito fundacional, a famosa lenda do carro de bois que decide a localización onde erixi-lo templo. Segundo conta a lenda, un veciño d aldea de Xaravedra andaba un día a roza-lo monte cando atopou unha imaxe da Virxe. En vista do milagrosos achádego os veciños quixeron levantarlle unha igrexa pero non se puñan de acordo sobre onde facelo, así que decidiron póla imaxe sobre un carro de boi e soltalo polo monte. Onde os bois detivesen o seu camiñar alí se construiría a igrexa, e foi así como o santuario da Virxe do Monte se levantou no alto da serra, a carón do vello camiño e a uns 500 metros do lugar da Moura, onde se atopan os nosos misteriosos xeoglifos.

Así que, para ir concluíndo, fagamos un pequeno resume dos datos obxectivos que temos para que poidan ir facendo as súas observacións:

1. Temos un  lugar de nome a Moura que comprende un espazo rochoso e montesío formado  por dous outeiros que se elevan a cada lado dunha cañada pola que discorría  un regato e un sendeiro.
2. En cada   un destes dous outeiros existe un deseño feito a base de profundos (70 cm.) e anchos (1.60 cm.) sucos labrados no chan.
3. No alto  de cada outeiro, e coincidindo co centro do deseño, atopamos un monumento megalítico (dolmen, anta).
4. Os   monumentos megalíticos e os deseños da moura marcan o linde entre os  concellos de Esgos e de Nogueira de Ramuín (parroquias de San Pedro de      Pensos e Loña do Monte).
5. O estudo   das ortofotos ás que tivemos acceso demostran que cando menos a formación  da Moura xa estaba no ano 2003. Desgraciadamente a calidade e resolución   das ortofotos do 1956 impiden distinguir algo concreto sobre o terreo.

E ata aquí os datos certos.

Dificilmente ía imaxinar eu —e permítase a esaxeración— cando dando tumbos e reviravoltas nunha vella avioneta Cessna sobrevoaba as míticas pistas de Nazca que sete anos despois ía atoparme na miña terra cun misterio similar, no seu aspecto estético claro está. Líbreme Deus de equipar ámbolos dous xacementos noutro plano que non sexa o puramente estético, isto é: que a Moura semella un debuxo sobre o chan. Tan só me queda reitera-lo meu agradecemento ó compañeiro José Gavilanes por ter confiado na Sociedade Antropolóxica Galega para compartir connosco a descuberta dos seus petróglifos e pedrafitas e o achado deste fantástico lugar, que despois da visita desta fin de semana preséntase máis enigmático e fascinante do que semellaba a vista de paxaro.

José Gavilanes na Moura 

Posiblemente, a estas alturas cada un de vostedes terán a súa particular interpretación destas peculiares formacións, incluso pode ser que algún teña xa a  resposta ó enigma. Calquera achega, axuda  ou proposta será benvida. Así que pedimos dende aquí a súa axuda para identifica-la orixe ou antigüidade desta formación. Se hai algún veciño da zona que saiba se alí se fixo algún tipo de obra que por favor se poña en contacto con nós. Se hai algún enxeñeiro forestal ou agrónomo e identifica este tipo de formación de grandes regos con algún tipo de obra forestal, agraria ou de irrigación estaremos moi agradecidos de canta información nos poidan facer chegar. Se algún historiador ou arqueólogo ten algunha hipótese ou información contrastada sobre a existencia de túmulos similares benvida sexa e, por suposto,  facemos tamén extensiva a petición de axuda a calquera persoa que queira colaborar para descifrar este verdadeiro enigma, quizais, arqueolóxico. A mesa está aberta, fagan xogo señores!!

Mentres tanto, permítannos seguir imaxinando que estamos ante os primeiros xeoglifos galegos ou, cando menos, ante un dos túmulos máis raros e grandiosos de cantos se teñen atopado na nosa xeografía, a tumba da mítica Moura, da nosa particular Mari vasca, daquela que séculos despois ficaría á sombra da cristiá chegada Nai de Cristo, da nosa Virxe do Monte do santuario de Loña. E aínda que mañá descubramos que eses deseños non sexan máis que regos de labranza, reforestación  ou algo similar, que por motivos do azar se fixeron ó redor dos túmulos megalíticos da Moura non me negarán amigos que o material é de sobra suxerinte e dado a imaxinar.

Fotografías de Miguel Losada, José Gavilanes e Rafael Quintía.

Fotografías aéreas: http://visorgis.cmati.xunta.es/cdix/mapa.html

A GUERRA DA INDEPENDENCIA EN PONTEVEDRA E O RÍO DOS GAFOS COMO TESTEMUÑA DUNHA LOITA HEROICA

TEXTO INCLUÍDO NO LIBRO: “POEMARIO DO GAFOS”

O RÍO DOS GAFOS,  

TESTEMUÑA DUNHA LOITA HEROICA

O río que os de Salcedo chamamos “Tomeza” e os da vila chaman “dos Gafos”, “de Campolongo”, “Gorgullón” e moitos nomes máis, foi testemuño privilexiado e actor dun dos episodios máis sanguentos da nosa historia recente, refírome á Guerra da Independencia e ás loitas guerrilleiras que en torno á nosa vila tiveron lugar hai apenas douscentos anos. Pero vaiamos por partes.

En xaneiro de 1809 as tropas francesas entran en Galicia. Coa batalla de Elviña  —16 de xaneiro— ábrese o tempo de loitas, resistencia, guerrilla e fustrigamento constante ao que os franceses foron sometidos nos poucos meses que estiveron no noso territorio.  O 21 de xaneiro os franceses preséntanse en Pontevedra, establécense na nosa cidade e comezan as extorsións e as requisas de alimentos nas aldeas veciñas. Co obxecto de controlar o territorio, os franceses despregan destacamentos na contorna de Pontevedra: na Serra da Fracha, entre as parroquias de Santa María de Tourón, San Martiño de Xustáns e Santiago de Taboadelo, na reitoral de Borela, San Xurxo de Sacos e Tenorio.

Pouco tempo fixo falla para que o pobo comezase a organizarse contra o invasor e contra os seus roubos e abusos. A primeira mostra de desobediencia dos nosos paisanos fronte ao invasor foi negarse a cumprir a orde de entregar as armas de fogo  e negarse tamén a entregarlles alimentos ás tropas ocupantes. O 19 de febreiro o tenso clima estoupa e os veciños de Cotobade levántanse en armas contra o destacamento galo que ocupa a reitoral de San Xurxo de Sacos. Os franceses intentan vingarse pero espállase rapidamente o exemplo e os levantamentos e a formación de alarmas —grupos de guerrilleiros resistentes que loitan contra os franceses—corren como a pólvora. Nos seguintes días os veciños de Montes, Quireza, Baños de Cuntis, Campo e Fragas, Peñaflor, Caldas de Reis, Cambados, Vilagarcía, Sanxenxo, Cangas, Marín e toda a península do Morrazo  collen as armas contra o exército galo.

As autoridades locais coa axuda das alarmas e dos guerrilleiros optan pór cerco a Pontevedra coa intención de liberala do xugo francés. Os xefes das alarmas de Cotobade, Montes e Caldevergazo deciden atacar, conxuntamente coas do Morrazo, a guarnición francesa de Pontevedra o 28 de febreiro. Os franceses, auxiliados polas tropas que xa ían camiño de Tui e que deron volta,  conseguen repeler o ataque causando trinta e nove baixas entre os heroicos guerrilleiros que se ven obrigados a retirarse momentaneamente. Así se daba conta do sucedido naqueles tempos de guerra:

 Con el ánimo decidido de vengarse, y acabar con tal canallada, al instante se formó un cerco, a saber: por el levante, desde la altura de la Canicouba a la de Berducido y Portela; por el poniente desde la Barca de Poyo, hasta las inmediaciones de Curro; y por el mediodía desde Marín de arriba hasta Campolongo.

Monumento ós Heroes de Pontesampaio. Pontevedra

Tras o intento falido de tomar Pontevedra, as partidas do Morrazo teñen que retirarse aos montes de Salcedo e Lourizán e establecen alí postos de vixilancia para avisar a todo o Morrazo en caso de ataque dos franceses. E así,  apostados nos nosos cumios e fornecidos de municións polas fragatas inglesas Venus e Libeli, atracadas no porto de Marín, organizan a reconquista da vila de Pontevedra.

O cinco de marzo os guerrilleiros das parroquias de Salcedo e Lourizán e as alarmas do Morrazo volven atacar Pontevedra ao mesmo tempo que o facían, pola ponte do Burgo e cara á porta de Santa Clara, as alarmas de Cotobade, Caldevergazo, Mourente e Marcón. Os do Morrazo, ao mando de don Juan de Gago, abandonan o seu acubillo nos montes onde estaban acampados, baixan polo val de Salcedo e tras cruzaren o río de Campolongo  entran polo Campo de San Xosé e chegan ata a mesmísima porta de Trabancas, na muralla da vila, onde son repelidos polos franceses que, acuartelados no convento de San Francisco, emprenden a súa persecución causando moitas baixas entre os guerrilleiros.

Postal antiga da Ponte da Taboada, co río Gafos ó seu paso por Campolongo 

Durante catro horas mantense o fogo entre ambos os bandos ata que os do Morrazo, esgotadas xa todas as municións, teñen que repregarse de novo ás súas bases nos montes de Salcedo e Lourizán. Os franceses, en represalia polo feroz combate, ocupan Campolongo, asasinan a todos os veciños que non puideron fuxir e queiman as casas de San Xosé. González Zúñiga na súa Historia de Pontevedra (1846) narraba así o heroico episodio e a intensidade da batalla, aínda fresca na memoria colectiva:

D. Juan Gago […] i su segundo D. Manuel Alarcón, abanzan con sus guerrillas hasta el campo de San José. Atacados en este punto los paisanos por una columna francesa que saliera por la puerta de la Peregrina, matándole al comandante de esta la yegua que montaba, se replegan sobre el lugar de Campo-longo á donde tenían su cuartel general. Los franceses atraviesan entonces el puente de la Tablada i dejándose caer sobre el Campo-longo los paisanos parapetados con los muros ó ballados de la heredades, desde allí les hacen un horroroso fuego. Despues de dos horas de combate i vertido por una i otra parte mucha sangre, venciendo la disciplina i la tactica, á la fuerza numérica, los paisanos se retiran á los montes de donde habían descendido, volviendo á ocupar sus antiguas posiciones. Dueño el enemigo del campo de batalla, casi todas las casas del lugar de Campo-longo, despues de haber asesinado algunos enfermos que las habitaban por no haber podido abandonarlas, todas ellas fueron incendiadas, reduciendolas á cenizas la voracidad de las llamas.

Non foi esta a única batalla da que foi testemuña o río Tomeza. O día 6 de marzo a alarma de Laxinde ataca dende os montes de San Cibrán  unha columna francesa que procedente de Santiago ía dirección a Tui seguindo o camiño que discorría —onte coma hoxe— á beira do río. Ese mesmo día outra columna procedente de Vigo é atacada á altura do Gorgullón. O combate é de tal intensidade que os franceses vense obrigados a utilizar a artillería para librar o camiño e facerse paso ata o interior amurallado da vila. Pero non acaba aquí a historia.

A finais de marzo a guarnición francesa acantonada en Pontevedra vese na obriga de retirarse, quedando a cidade liberada pero a principios de abril volve ser tomada pola columna francesa do xeneral Maucunne. Tras a reconquista de Vigo o mariscal Ney, temendo perder tamén Tui, mandou unha columna de tres mil homes e algunha cabalería ao mando do xeneral Maucunne que saíndo de Santiago e pasando por Pontevedra debía dar auxilio aos soldados franceses sitiados na vila de Tui. A columna francesa chegou a Pontevedra na mañanciña do día 12 de abril, non sen ter que baterse no seu traxecto coas alarmas de guerrilleiros que rodeaban a cidade. Os guerrilleiros do Morrazo, apostados nos nosos montes e baixo o mando do citado don Juan Gago —antigo corsario de Marín—, emprenden o ataque a Pontevedra chegando, por momentos, a entrar na cidade. Os homes de Juan Gago  mantiveron un intenso combate contra os franceses no barrio de Campolongo, parapetados na Ponte Bolera e no Campo de San Xosé ata que se ven na necesidade de repregárense aos montes de Salcedo. As tropas francesas sedentas de vinganza saquean casas e matan varios veciños de Campolongo e de San Blas. Así nolo contaba Pardo de Andrade:

Cargaron hacia aquel punto tanto sus fuerzas que se vieron obligados a esparcirse, quedando de nuestra parte seis muertos, tres de la de ellos con algunos heridos, y un caballo, por el que exigieron cien duros a este ayuntamiento. En seguida desahogaron su rabia, quemando cuatro casas en el mismo lugar de Campolongo, matando a un pobre enfermo, una mujer de esta villa, y otros inermes.

No obstante la conveniente dispersión de los paisanos de Morrazo, los vecinos de Salcedo, apostados en diferentes puntos, mantuvieron el fuego toda aquella tarde, siendo muy de notar y alabar el valor y celo de los Presbíteros D. Manuel Acuña Conde, y D. José María Pardal, que acompañados de unos mozos de la parroquia, sostuvieron un fuego vivísimo por espacio de tres horas en el puente que llamán Bolera, o de Sucado, contra una compañía de franceses, que no pudiendo adelantar un paso retrocedieron al pueblo, bien diezmados y avergonzados.

Once guerrilleiros morrerían aquela tarde de combate entre os veciños de Salcedo e O Morrazo e o exército francés.

Postal da antiga Ponte Bolera 

Mentres estes sucesos acontecían no treito que o río percorre entre  a Ponte da Taboada e o Gorgullón, na súa desembocadura, alí onde o río toma o nome do antigo sanatorio de leprosos —O Gafos—,  as augas do río dos mil nomes presenciaban outro episodio da nosa particular Guerra de Independencia.

O xornal El Patriota Compostelano, no seu número 61 do 14 de setembro de 1809 recollía a seguinte crónica:

El trece de abril [posiblemente el doce] subieron lanchas cañoneras hasta Mollabao, a tiempo que los enemigos ocupaban Campolongo y San Roque: rompieron el fuego las cañoneras, al que correspondieron los enemigos: al cabo de cuatro horas y despues de haber desmontado un cañón enemigo, cesó el fuego de las cañonreas, a las que la marea no permitió subsistir allí por más tiempo, inmediatamente entraron partidas de guerrilleros de los paisanos de marín e hicieron retroceder a los enemigos hasta campo de San José donde estaba el grueso de su ejército.

O día trece, xa de madrugada, a columna francesa abandona Pontevedra e continúa a súa marcha cara a Tui pero en Ponte Sampaio agardábaa o coronel Morillo con dous mil homes armados con chuzos e paus e cento cincuenta con armas de fogo. Mais esa xa é outra batalla.

Praca en honor ós heroes da Guerra da Independecia. Na ponte entre Arcade e Pontesampaio

Hoxe en día, agás os historiadores e algúns estudosos do tema, son poucos os veciños de Pontevedra que coñecen a crónica daqueles días de loita heroica e do que nas marxes do río Gafos aconteceu. Agora, cando xa hai moito tempo que calaron as armas e os berros, cando o cheiro da pólvora se esvaeceu no ar da historia e o sangue dos mártires foi lavado  polas augas do río que os viu morrer, quizais sexa o momento de achegarse a carón do Río de Campolongo —tan tapado e esquecido como os feitos dos que foi testemuña— e, arremedando o célebre sabio Siddharta de Herann Hesse,  sentar nas súas beiras e deixar que a voz sabia e anterga da auga nos volva contar a historia daqueles homes e mulleres valentes que un día decidiron xogarse todo o que tiñan, incluso a vida, por defenderen o que crían xusto…aínda que fose para devolverlle o trono a un rei máis cruel e absolutista aínda que aqueles contra os que loitaron. Pero xa se sabe, aos galegos sempre nos gustaron os ditadores e o viño feito na casa.

BIBLIOGRAFÍA:

-Fortes Bouzán, J. Historia de la ciudad de Pontevedra. Edita La Voz de Galicia S.A. A Coruña, 1993

-González Zúñiga, C. Historia de Pontevedra. 1846

-Osuna Rey, J.M. Los franceses en Galicia. Historia militar de la guerra de Independencia en Galicia (1809). Edita Fundación Barrié de la Maza. 2006

-Pascual Vázquez, J.C. Pontevedra y la invasión francesa de 1809. Edita Deputación de Pontevedra. Pontevedra, 2009

Por Rafael Quintía Pereira

Artigo incluído no libro “PoemaRio do Gafos”