NOVOS TEMPOS PARA A PEDRA DOS NAMORADOS

Son moitas en Galicia as pedras ás que se lle atribúen propiedades favorecedoras da fertilidade. As xentes acudían ó abeiro destes penedos co ánimo de acada-lo ansiado embarazo, cura-los seus problemas de fecundidade ou calquera outra disfunción relacionada coa reproducción, pois dalgún sitio ven o dito de “pasar pola pedra”. Incluso hai pedras ás que se acode na procura de muller ou marido. Hainas famosas como o Berce da Santa, ó pe da ermida da Nosa Señora da Lanzada (Sanxenxo); a Cama da San Guillerme, en Fisterra ou a Pedra de abalar de Muxía, á que algúns investigadores lle atribúen a existencia de ritos desta índole na antigüidade. Outras son menos coñecidas como a Pedra Cadeira, en Cotobade; o Outeiro da Cama, no alto do Monte do Seixo (Terra de Montes) ou o miliario de Vilar de Enfesta.

Sen dúbida algunha unha das pedras asociadas á temas de fertilidade máis espectaculares do noso país é a Pedra dos Namorados, en Ponteareas. A súa monumentalidade e a súa feitura, que lembra á estructura dun xigantesco dolmen, fan deste refuxio natural un dos “megálitos” máis fermosos de cantos se atopan na nosa xeografía máxica.

Esta semana achegueime ó lugar co aquel de sacarlle unhas fotografías. Conta a tradición que as parellas de mozos acoden a esta Pena dos Namorados para saber cal será o seu futuro amoroso, aínda que posiblemente en tempos remotos se acudirá con algunha outra intención máis carnal. O rito a celebrar nesta pedra oracular consiste en pórse de costas á pena e lanzar tres pedriñas por riba do ombreiro coa intención de que queden no alto da pedra. Se quedan as tres pedriñas no alto da pena iso quere dicir que a parella casará nun ano, se quedan dúas o casamento terá lugar en dous anos, se soamente quedará unha aínda se adiaría máis tempo o casamento e se non fica ningunha pedriña no alto da pena entón a parella non ten futuro xuntos. Como adoita acontecer neste tipo de lugares —lembremos a fonte de Santo André de Teixido—imaxino que o mesmo método servirá para outro tipo de preguntas ou requirimentos, sobre todo aqueles relacionados coa fecundidade.

Hoxe en día as parellas seguen acudindo a este lugar, así o testemuñan os centos de pedriñas que se amorean no alto da pena, as vándalas pintadas que lixan a pedra e mostran o amor mutuo dos mozos e, como non, os numerosos papeis, botellas e latas esparexidas pola contorna.

Estaba alí, como dixen, sacando fotos cando me decatei que baixo a grande lousa que fai de cuberta da Pena dos Namorados destacaba un anaco de cartón.

Achegueime e cal sería a miña sorpresa ó descubrir que se trataba da caixa dun test de embarazo.

Como cambian os tempos pensei. A xente segue vindo ó lugar en busca da resposta da pedra, xa se sabe estas cousas son como as meigas que habelas haianas, pero por si acaso a tradición falla ou a pedra —e a puntería— non da a resposta querida non hai nada como botar man da ciencia. Así que xa saben, agora cando se vai á Pedra dos Namorados vaise con tres pedriñas nunha man e o predictor na outra. Non cambiamos, o galego éche así de prudente, unha vela a Deus e outra ó diaño…

Tódalas fotografías son propiedade do autor do blog.

A IMPORTANCIA DOS CANTOS DE BERCE OU CANTOS DE ARROLAR

O bebé necesita para nutrirse, moverse e, en definitiva, para sobrevivir da presencia doutros membros da especie que, mediante os coidados necesarios, garanten a súa supervivencia. Medra e se desenvolve nun entorno de relacións biolóxico-orgánicas, psicolóxicas, socioculturais e histórico-políticas nas que o individuo desenvolverá a súa vida vinculado como membro dunha comunidade de vida.

Os nenos amosan unha predisposición sensorioperceptual moi temperá ó que lles rodea, un interese por se expresar e interactuar con ese contorno, polo que a sociabilidade do neno ocorre moi cedo, a partir dunha certa consciencia de si mesmo, dunha idea de subxectividade. Os cantos de arrolar axudan e favorecen esta subxectividade necesaria para a sociabilidade, pois estas capacidades sensorioperceptuais, emocionais e comunicativas convenientemente apoiadas, orientadas e participadas polos coidadores permiten a aparición da relación social temperá por excelencia: ó vínculo. Neste senso, os pais subxectivizan prontamente ós seus fillos atribuíndolles individualidade, personalidade e intencionalidade. A esta subxetividade tamén axudan os cantos de arrolar, como se reflicte da análise dos seus versos e do diálogo que establecen entre nai e fillo.

Esta relación afectivo-cognitiva inclúe, entre outras, as experiencias de nutrición, de coidado, de protección, de seguridade ou de soporte emocional (no que entran os cantos de berce) que son despregadas por parte dos seus coidadores. Este vínculo é a orixe da sociabilidade, un contorno afectivo e comunicativo que nos constrúe como seres humanos. A antropóloga Eugenia Ramírez Goicoechea explica como a longa intimidade entre nai e fillo é o primeiro escenario para a construcción afectiva da socialidade e é neste ámbito de intimidade entre coidador e neno onde xogan un papel importante os cantos de arrolar, xa que axudan a establecer esta relación privilexiada cognitivo-emocional co seu coidador. O vínculo opera como plataforma de seguridade emocional a partir da cal o bebé desarrolla a súa curiosidade e as capacidades exploratorias do novidosos mentres que á vez se protexe do estraño. Está demostrado que unha experiencia emocional e afectiva deficitaria podería producir retrasos cognitivos.

As emocións implican unha visión sobre o mundo e sobre o social. As emocións e os sentimentos dan forma colectiva á experiencia e á identidade do grupo e a isto axudan as narracións, os contos ou os chistes que se lle contan ós nenos e, como non, as cantigas e as cantigas de berce en particular, xa que son o primeiro contacto co mundo musical. Vemos, xa que logo, que o emocional ten consecuencias estructurais para o social pero, ademais, o emocional é fundamental para o mantemento das lealdades e vínculos grupais, de aí a súa suma importancia.

É precisamente neste contexto de socialización e enculturación do neno onde as cantigas de berce toman importancia pois axudan a reforza-lo vínculo.Os cantos de berce son unha demostración de cariño e tenrura, unha forma de linguaxe que establece un vínculo especial entre os pais e o neno. Aquelas cantigas que escoitamos ós nosos pais cando nos arrolaban quedan por sempre gravadas no subconsciente da xente, son o primeiro contacto que temos coa nosa música tradicional, co sentido do ritmo e axudan a inicia-lo neno na lingua galega.

A relación dos coidadores cos coidados é posible grazas a unha forma de comunicación específica que se chama Infant Direct Speech (IDS) ou fala directa dirixida ó bebé. É unha fala que emprega un ton e unha frecuencia alta, unha prosodia esaxerada que se repite moitas veces, frases curtas e separadas entre si, un falar a modiño, que respecta o turno e contesta polo neno. Este xeito de falar ten unha explicación. O umbral auditivo dos nenos é máis elevado que o dos adultos, polo que os sons teñen que ser máis intensos para ser detectados. De aí a funcionalidade do IDS que se configura nunha fala adaptada ás predisposicións perceptuais do neno, e a vence-las súas limitacións iniciais. Esta fala tamén inclúe unha comunicación corporal e xestual portadora de grande expresividade cognitiva e emocional. Nos cantos de berce podemos ver un exemplo deste tipo de fala dirixida ós bebés, á vez que son cantos cargados de expresividade e tenrura.

Como explica Colwyn Trevarthen, os nenos aprenden a linguaxe sempre que a experimenten nun contexto interactivo no que estean co-presentes e vaian comprendendo a comunicación en relación a intencións dos suxeitos cos que poden ir identificándose dalgún xeito. Por iso, para o desenvolvemento, é fundamental analiza-lo contexto social e cultural no que se produce. O contexto da interacción compartida que se da na socialización humana inclúe de xeito progresivo o exercicio do contacto visual, a imitación, a codireccionalidade da mirada, o xesto de apuntar, unha atención conxunta (joint attention) e unha educación guiada desta atención. Un socialízase en formas de socialización culturalmente específicas. Existen pois certa variabilidade cultural en función da atribución de personalidade social ó neno, da cultura, do parentesco, dos tipos de matrimonio, da familia, da actividade económica, dos sistemas de valores, das metáforas cosmolóxicas, etc. Os cantos de arrolar ou de berce, como expresión popular dun pobo, reflicten todos estes aspectos socioculturais que inflúen na socializacións dos nenos.

Outro aspecto interesante no que os cantos de berce, e os cantos e xogos infantís en xeral, cumpren unha función importante é aquel relacionado coa capacidade imitativa e a súa relación co desenvolvemento da linguaxe. Os bebés teñen unha capacidade imitativa extraordinaria e de desenvolvemento moi precoz. A imitación responde a unha intención do bebé para reproduci-lo xesto do adulto. Os xestos que se imitan son os de abri-la boca, saca-la lingua, facer movementos con ela, sorrir, pecha-los ollos ou mover a man. O sorriso social tamén é unha destas capacidades precoces dos bebés, e unha expresión social exclusivamente humana que se interpreta como indicio de alegría, receptividade e acollida de amizade. Tanto o sorriso social como o contacto visual son fundamentais para o establecemento da relación subxectiva e afectiva entre coidador e bebé. O comportamento social imitativo e a linguaxe maduran de xeito sincrónico e facilítanse mutuamente. Por iso determinadas actividades interactivas entre neno e coidador, como os cantos e os xogos manuais e corporais infantís que os adultos practican cos nenos e que requiren a atención destes, proporcionan unha estructura repetitiva e estandarizada, unha focalización temática e unha participación alternada (turn talking) típica das conversacións e da fala humana, por medio dos cales apréndese o intercambio de roles, os rexistros de fala e os estilos adecuados ós mesmos nunha actividade de exploración conxunta da fala.

Despois de todo o dito vemos, entón, como os cantos de berce non só teñen valor como forma de expresión do noso patrimonio musical senón que, asemade, teñen un gran valor pedagóxico para o neno. Segundo os expertos, as cantigas de berce son un estímulo que aumenta a resposta do neno cara o mundo exterior, que favorece a súa sociabilidade e fomenta a aprendizaxe temperá. Estes cantos son de suma importancia para a aprendizaxe da fala, pois neles podemos atopar tódolos elementos que familiarizan o neno coa formación da linguaxe: as vocalizacións (ea, ea, …), a repetición de sons (a roró, lala, orá…), a repetición de palabras familiares e frase (a coda), a interesa por un tema concreto xa que o bebé é o protagonista do relato, o uso de diminutivos. Supoñen inicia-lo neno na musicalidade e no ritmo unido ó movemento de arrolar. Asemade, estes cantos teñen efectos tranquilizantes, pois o contacto físico, as caricias e mecos regulan o comportamento e o stress infantil.

En canto á temáticas dos cantos de berce, esta é diversa e variada. Así hai cantos tranquilizadores, cantos tenros, cantos tristes, cantos que dan medo, con temática relixiosa, fantástica, incluso ameazantes como aquel que di: Durme, meu ruliño, durme que senón douche no cu. Todos eles conforman unha fermosa mostra na que podemos adiviña-los valores tradicionais, os medos, as crenzas e os moitos aspectos que conforman a rede social e cultural na que o neno medrará como persoa. Aquel contorno e contexto cultural, como dixemos, onde será socializado. De aí que se perdemos esta valioso expresión da nosa cultura popular estaremos perdendo e renunciando a un dos elemento fundamentais da estructura soporte da socialización e enculturación na que medrarán as futuras xeracións. Non debemos esquecer, xa que logo, que dende que nacemos estamos socializándonos grazas á intersubxectividade que establecemos cos nosos conxéneres a partir da relación do vínculo, e coñecen vostedes unha mostra máis fermosa do vínculo entre nai (ou pai) e fillo que os cantos de arrolar?

Velaí vai unha pequena escolma deste tipo de cantos tan fermosos que forman parte do tesouro da nosa tradición oral:

A Cristo San Xoán pediulle
Que o sono non o levase
Para ver baila-lo sol
O día da súa romaxe

Ora meu meniño,
Ora…ora…ora

***

Durme, meu ruliño, durme
Que senón douche no cu,
Que morran os vellos todos
E quedémonos eu maís tu

***

Durme, meu neniño, durme,
Durme, si queres durmir
A túa mai vaiche na leña
Teu oai logo ha de vir

***

Eu xungín
Os meus boiciños
Ai, vida miña!
E leveinos a arada
Vida y alma!

Eu xungín
Os meus boiciños
Ai, vida miña!
E leveinos a arada
Vida y alma!

***

Este neno tenche sono,
Tenche ganas de durmir;
Ten un olliño pechado
E outro non o pode abrir.

A ro ro, meu neno
A ro ro meu sol,
Dúrmeme anaquiño
Do meu corazón.

***

Pedro Chosco é o meu amigo,
Que che me ven visitar:
Cando Pedro Chosco vén
Son horas de me deitar.

***

Entre bicos e cantigas
Hei de durmir o meu neno;
Farei mentres o traballo
Que por facer aínda teño.

***

Ven, sonín, ven polo carqueixedo,
Ven sonín, ven adormentarme o neno;
Ven sonín, polo camiño novo,
Ven sonín e adorméntamo logo.

***

O meniño quere durmir,
Gana de durmir non ten;
Abre un ollo e pecha outro,
Mira se súa nbai lle vén.

***

Durme ben, durme meu rolo,
Que non hai berce coma o colo,
Durme, meu rolo!

***

Eh, miniño, eh
Vai papá na vila,
Vai mercar café
O meniño quere durmir,
O durmir faino chorar.
Durme, meu meniño, durme,
Durme ó son do meu cantar.

***

Miña meniña pequena,
Tesouro de túa nai,
Durme loguiño, meniña,
Que che canto o anainai

***

Teño eu unha filliña,
Lista como un allo é;
Aínda non ten un ano
E xa anda polo pé.

***

Teño un soniño louco,
Non sei que lle hei facer;
Deitalo na súa cama,
Deixalo adormece.

***

Este meu neno meniño
É como a fror do na,
Carniña da miña carne
Sangue do meu corazón
Ten os olliños azuis,
Ten os olliños azuis
Como os alliños dun anxo
Nin contando as estreliñas
Nin contando as estreliñas
Contarías meu anxo
Contarías meu amor
Non te troco, meun neno
Non te troco, meu amor
Nin pola prata da lúa
Nin polo ouro do sol

***

O meu meniño está no berce
Quen lle ven a da-las papas?
A súa nai vai na vila
E o seu pai foise coas vacas
Ora meu meniño, ora
Non chores desta maneira,
O teu pai foi ó muíño
E a túa nai na leña seca

***

Durme meu meniño durme
Durme si queres durmir
A túa nai volverá cedo
E teu pai logo ha de vir

***

O meniño está no berce
Quen lle ven a da-las papas?
A súa nai vaiche na vila
E o seu pai foise coas vacas

Ora meu meniño, ora
Quen vos ha de da-la teta?
Se teu pai vai no monte
E a túa nai na leña seca

Durmete meu meniño
Se non queres calar chora
Ora neniño, ora

***

Este meniño
Que teño no colo
Chámase Amaro,
Benito i Antonio

***

Dúrmete meu meniño
Dúrmete meu miniño,
Que eí vén o cocón,
A levar os nenos
Que non durmen, non

***

Soniño sono
Vénteme a iste ollo,
Pouquiño a pouco
Vénteme a istoutro

Bibliografía:
Ramírez Goicoechea, E. Evolución, cultura y complejidad. La humanidad se hace a sí misma. Ed. Centro de Estudios Ramón Areces. Madrid 2005

Imaxe: Maternidade de G. Klimt

SERÁNS, RUADAS E FIADEIROS

Un serán é, por dicilo dun xeito sinxelo, unha festa popular na que un grupo de veciños dun lugar se xuntaban para tocar, cantar e bailar. Serán e o nome como se coñece en moitas zonas de Galicia, sobre todo do interior da provincia de Pontevedra, a estas xuntanzas festivas, aínda que noutros lugares chamábanlle ruada, como na zona de Cotobade ou tamén fiadeiros. O baile de pandeiras que se celebraba en zonas como por exemplo no concello de Mesía sería outra variante deste tipo de festas veciñais. O nome de serán viría de que estas xuntanzas facíanse á tardiña, ó cae-lo día, é dicir, ó serán. Normalmente facíanse no tempo en que non se celebraban as festas patronais e, xa que logo, non había verbenas. Polo que os seráns constituían un xeito de se xuntar e gozar da música e o baile, unha alternativa á monotonía diaria de duro traballo nunha época na que conceptos como sociedade do ocio nin tan sequera se imaxinaban. Estas xuntanzas desempeñaban un importante labor sociocultural, pois servían para favorece-las relacións sociais dos veciños e sobre todo dos máis novos que atopaban nos seráns unha oportunidade de se coñecer ou simplemente de bailar e estar xuntos. Asemade, era un xeito de manter vivo e transmitir o noso acervo musical, as nosas tradicións e a nosa literatura oral. A pesar da presuposta informalidade deste tipo de festas si existía unha organización ben definida e que na zona de Pontevedra viría marcada, como recolleu Guillerme Ignacio Costa, polos seguintes pasos:

En xeral comézase a tocar polos solto: primeiro a xota, e logo á muiñeira, para pasar logo ós agarrados, xeralmente dous, a escoller en orde e tipo entre a danza (ou rumba, mazurca –por confusión-, tras-trás…), o pasodobre, o valse, ou o chiqui-chiqui (ou dous pasos, mazurca…). Deste xeito os bailadores xa sabían qué bailes tocaban, estipulándose moitas veces a obriga de botar coa mesma parella os catro.

É interesante lembrar tamén o que a este respecto recolleu no seu día Eladio Rodríguez na súa excepcional obra:

A ruada como unha diversión nocturna que fai a mocidade campesiña, con bailes, cantos e outras manifestacións de rexouba. […]. Nestas xuntanzas nocturnas cantábase ó son do pandeiro e das cunchas as triadas de ruada, e ó seu compás baila a xente moza ata pasada a medianoite. As cantigas axeitadas á festa son, xeralmente, tercetos; por exemplo:

Veña o pandeiro, a ruar!
que estas son as mazarocas
que hoxe teño de fiar

O pandeiro toca ben;
as ferreñas fanlle o son.
Viva quen amores ten
.
A ruada vaise armando;
tira, nena, ese candil,
que están á porta chamando

Moitas destas xuntanzas festivas estaban relacionadas cos traballos habituais do campo. Calquera momento era boa escusa para argallar unha festa improvisada. E así durante os fiadeiros, as muiñadas, a espadelada ou nas esfolladas adoitábase remata-la xornada laboral con contos, bromas, cantos e bailes.

Os fiadeiros tiñan a súa orixe naquelas xuntanzas nas que os vellos, os mozos e as mozas do lugar se reunían nas longas noites de invernía para fia-lo liño. Nestas xuntanzas contábanse contos, cantábase e, como non, rematábase cun baile. Co tempo, o traballo de fiar foise perdendo pero o costume lúdico de se xuntar pola noite mantívose no tempo e así xurdiron as foliadas onde, ó ritmo de pandeiros e pandeiretas, os mozos da aldea bailaban e cantaban. Como estas xuntanzas festivas se celebraban á noitiña foron denominadas seráns en moitos sitios, como xa dixemos, e noutros ruadas.

Tradicionalmente o fiadeiro comezaba o día de Tódolos Santos e remataba co Martes de Entroido. Os días de celebración variaban dunha tempada a outra. Empezaron sendo os sábados e domingos, aínda que despois se lle engadiu o xoves, e terminaban cos tres días de Entroido. En canto a organización da festa, normalmente esta se celebraba nun terreño ou torreiro, nunha pendella grande ou en calquera outro local o suficientemente grande como para acolle-la festa e colocábanse bancos ó redor da estancia, onde sentaban as mozas. Para anuncia-lo comezo da festa un grupo de mozas situadas fora do lugar onde se ía face-la foliada cantaban un par de coplas que avisar ós veciños do lugar. Vexamos un exemplo destas coplas:

Por aquí vai o camiño,
por aquí vai o carreiro
por aquí vai o camiño,
meniña para o fiadeiro.

Aberta a festa comezaban os cantos e os bailes. Dúas mozas tocaban e cantaban, normalmente, as pezas seguintes: xota, muiñeira, vals, danza, mazurca ou polca e pasodobre. Ó terminar o pasodobre, paraban todos de bailar e collían as pandeiretas outras dúas mozas. As veces os mozos acompañaban ás rapazas no canto ou tocando os instrumentos como o acordeón, a gaita ou a frauta, cando os había.

Esta ruadiña de hoxe
de mañán ha de sonar,
ela que sone, que non,
nós habemos de ruar.

Botemos man de novo o que nos contaba Don Eladio Rodríguez a principios do século pasado sobre as muiñadas e os fiadeiros, cando aínda se mantiñan vivas todos estes costumes propios daquela nosa sociedade agraria, por desgracia, xa esmorecente hoxe en día.

A muiñada é unha xuntanza nocturna que a mocidade campesiña adoita improvisar no muíño, mentres espera a rolda para face-la muiñada. Nos muíños comunais e particulares, ten como finalidade empecer que o muiñeiro se quede con máis maquía cá que por uso e costume lle corresponde, e por iso acoden de noite a espera-la rolda ou quenda os mozos, as mozas e as persoas maiores, formándose, naturalmente, as tradicionais diversións nas que se canta, se parrafea, se baila, se elabora o bolo de pedra e se contan contos entre balbordo e barullo para pasar ledamente parte da noite. Recólleo á perfección a copla popular tan coñecida:

Unha noite no muíño,
noite non é nada;
unha semaniña enteira,
esa si que é muiñada.

En canto o fiadeiro isto é o que nos contaba Don Eladio:

Este costume galego, tan típico do rural e tan arraizado nel, ven ser unha especie de asemblea na que se fía e se bromea, palícase, cántase, refírense contos e relátanse lendas, dedícanse algúns intres a xogos de pezas de vestir e ata se baila ó final. Pois á xuntanza acoden as mozas o mesmo que as vellas e, como é natural, non faltan os mozos do rueiro e dos lugares da contorna, provistos de instrumentos músicos axeitados ó compás dos cales soen todos danzar ó remata-la faena. É pois, o fiadeiro un lugar de traballo e de diversión.

Vicente Risco quixo subliñar un aspecto importante deste tipo de xuntanzas e que el asociou ós distintos xeitos de cortexar que teñen os diferentes pobos. Para Risco as rondas, roldas ou ruadas —tradicións relacionadas con estes fiadeiros, como veremos— eran un xeito de cortexo colectivo, como el di: o amor por grupos, non dun mozo e unha moza, senón dos mozos e mozas. Así describe esta tradición hoxe xa esquecida:

Ir de ronda, de tuna ou de ruada consiste en ir de noite polas casas despois da cea, cando os casados e a xente vella están na cama, polos rueiros adiante, polos camiños e aldeas de afora, un fato de mozos cantando cantigas de namorar, que cada un adica á moza tras da que anda, ou á noiva.

Cantigas como a seguinte reflicten esta tradición de cortexo:

Tanto hei dir, tanto hei de vir,
miniña ó teu lugar.
tanto hei dir, tanto hei de vir,
hastra que te hei de levar

***

Pasei pola túa porta,
Puxécheme a silva albeira
Outra vez que a silva poñas
Arde o eixo, carballeira!

***

Pasei pola túa porta
e mirei polo tarabelo
e a ladra da túa nai
acirroume o can rabelo

Este tipo de rondas, como sinala Risco, remataban moitas veces, polo tempo, nas fiadas ou fiadeiros, nas que se xuntaba as mozas e a s vellas, normalmente nunha corte da casa ou nun alpendre, para fiar. A parte dos apeiros propios para o traballo a realizar, cítese: a roca, o fuso, un tallo, etc., as mozas adoitaban levar consigo un pandeiro, cunchas, unha tixola ou calquera outra ferramenta ou utensilio instrumentalizado, co aquel de poder improvisa-la música cando se terciara. E normalmente se terciaba cando chegaban os mozos. Ven dun e un ou por rondas os mozos achegábanse ós fiadeiros atraídos, obviamente, pola posibilidade de compartir unha noitiña de festa e baile coas mozas. Ás veces viñan cantando, anunciando á súa chegada, outras eran elas quen anunciaban a xuntanza coas súas cantigas. Non faltaban tampouco os desafíos ou parrafeos cantados entre os mozos e as mozas veces á porta do fiadeiro. En palabras de Risco unha forma rural e antiga de guerra de sexos e, para que entenda a xuventude actual, algo similar ós duelos de galos do hip-hop pero con temática picaresca ou mesmo erótica. Vexamos algún exemplo de estrofas típicas destes desafíos:

Eles: Aí vos vai o desafío
pola punta do coitelo,
aí vos vai o desafía.

Elas: Si quére-lo desafío
pola punta da navalla
si quére-lo desafío
vinde aquí caras lavadas.

Eles: Anque cantes e recantes
E metas o cu na cesta,
Nunca batalla venciches
E tampouco vences esta.

Elas: Anque cantes e recantes
e volvas a recantar,
anque cantes e re recantes,
por baixo has de quedar.

Eles: As mociñas do Porto
son pequenas e redondas
e súbense ó campanario,
botan peidos como bombas.

Elas: Os mociños que hai no Porto
todos teñen pernas tortas,
unhas sirven pra abeacas
e outras pra trancas das portas.

Agora non canto máis,
que está meu amor dediante,
e cos ollos me dice
que estou rouco e que non cante

Nos fiadeiros non so se cantaba e bailaba senón que os vellos tamén achegaban os seus contos, anécdotas e outras historias. Non era raro que no transcurrir do fiadeiro se realizase algún tipo de xogo, como o xogos dos casados, dos zapatos, do sarillo, etc.

Este carácter lúdico e festivo dos serán, fiadeiros ou ruadas, onde se alternaban cantigas, con bailes, contos, chistes e mesmo xogos entre mozos e mozas non exentos de picardía foron, precisamente por todos estes motivos e igual que ocorreu cons bailes agarrados, perseguidos e sancionados pola Igrexa católica, sempre en aras da mante-la moral, a castidade e as boas maneiras. Pese a todo, estas xuntanzas mantivéronse ata os nosos días, e hoxe en día, aínda que desprendidas do seu aspecto relacionado cos labores do campo ou da casa e xa esquecidas aquelas rondas de mozos e aquelas vellas maneiras de galanteo e cortexo, seguen a celebrarse por todo o país os seráns, as ruadas e os fiadeiros como mostra dun rexurdir na nosa mocidade polo interese en conservar e coñecer estas antigas xuntanzas rurais.

Debuxos do pintor Francisco Sutil

Bibliografía
-Risco, V., Obras completas Vol.3 Etnografía Ed. Galaxia S.A. Vigo 1994
-Rodríguez González, E. Brevario enciclopédico Don Eladio. Letras, historias e tradicións populares de Galicia. Ed. La Voz de Galicia S.A. 2001
-Gran biblioteca temática gallega. Las gentes: Do Entroido ao Nadal. Vol.V. EA editores.

OS RITOS NA PORTA DO ALÉN E A HERDANZA DA FESTA CELTA DO SAMAÍN

Os ritos na Porta do Alén e
a herdanza da festa celta do Samaín

No mes de Santos (novembro) coincidindo coa festividade cristiá de Tódolos Santos —herdeira da antiga festividade céltica do Samaín (31 de outubro)—, na noite na que os dous mundos se atopan máis perto ca nunca, e na cal se abren as portas do Máis Aló, aquel que procure o consello dos mortos deberá achegarse a Portalén ou á Porteliña, como tamén se lle coñece, e, tras pasa-lo portelo, deposita-la correspondente ofrenda en forma de pan, de viño ou dunha candea. Feito isto non tardará en obter das ánimas do outro mundo a resposta ansiada á súa pregunta. O que aquí se revela polas almas é segredo e aquel que viole a regra verá tornárselle rouca a voz. Así di a lenda que envolve este lugar único do Monte do Seixo. Segundo vella crenza, esta impresionante porta pétrea permite o paso ó reino dos mortos, á terra dos defuntos. É por iso que sempre se debe cruzar de leste a oeste e regresar ó noso mundo desandando os pasos, pois do contrario a alma da persoa quedaría irremediablemente atrapada no outro lado, o dos defuntos.

Analizaremos, pois, esta crenza e este rito, e para facelo comezarémo-la análise desta estación mítica facendo referencia ó heroe da mitoloxía galesa Bran quen viaxaba cun caldeiro máxico que, no mundo celta, tiña a facultade de facer resucitar da morte. Os guerreiros que retornaban do outro mundo, do Alén, facíano coa particularidade de regresar mudos para non poderen conta-lo que alí viran. A coincidencia entre este relato galés e o feito de que aquel que conte os segredos revelados en Portalén torne coa voz rouca son claros e, ó noso entender, froito dun mesmo substrato cultural e de crenzas espirituais ou relixiosas compartidas. Pero os aspectos máis significativos do que acontece na Porta do Alén teñen que ver, sen lugar a dúbidas, coa festividade celta do Samaín, que sería cristianizada no século VII polo Papa Bonifacio IV substituíndoa polo día do Tódolos Santos. O Samaín marca o principio do ano novo céltico e é o tempo de honra-los defuntos. Este era o único momento do ano no que desaparecía o velo que separa este mundo dos vivos do outro, do Alén, e era posible o tránsito dun ó outro mundo. Era por tanto unha noite adimensional e atemporal e, así, pasado, presente e futuro xúntanse nesta celebración. Por esta razón tamén era unha época propicia para a adiviñación. Así nolo conta San Martiño de Dumio sancionando os costumes adiviñatorios da Gallaecia do séculoVI:

Observa-la adiviñación e os agüeros, así como os días dos ídolos, que outra cousa é senón o culto do diaño?
[…] e estades atentos a outros sinais do diaño, por medio das aveciñas, esbirros e outras moitas cousas.

Debido a estas circunstancias liminais que rodean esta noite, os membros defuntos do clan podían volver e camiñar entre os vivos. Crenza que se mantén na nosa terra no costume de non recolle-la mesa a noite de defuntos para que os antepasados mortos que veñan visitarnos esa noite atopen algo que comer. Do mesmo xeiro, os deuses tamén visitaban o lugar dos vivos polo que se procedía a facer ofrendas para a súa alimentación ritual.

Augas do ceo no posible altar de Portalén. Conta a tradición que as augas do ceo recollidas nas pías das rochas teñen propiedades curativas

Estas ofrendas ós mortos e ós deuses mantivéronse en Galicia ata ben entrado o século XVI, motivo que levou a Frei Antonio de Guevara, bispo de Mondoñedo, a face-las seguintes advertencias baixo pena de multa:

[…] hallamos costumbre en muchas partes de este nuestro obispado que en los mortuorios que hacen, y en el día de los defuntos, que es al otro Día de Todos los Santos comen y beben y ponen mesas dentro de las iglesias y lo que es lo peor, ponen jarros y platos encima de los altares haciendo aparador de ellos. Ordenamos y mandamos que ninguno sea osado en los semejantes mortuorios y honras y días de finados comer ni beber en las iglesias, so pena que pague cada uno dos ducados y el cura que lo consiente cuatro

Co Samaín comezaba o tempo do Sol pequeno, o tempo en que as tebras, representadas pola constelación das Pléiades, a nosa Galiña dos Pitos de Ouro do Castro Grande, érguense no ceo para anuncia-lo triunfo da noite sobre o día. Era a estación do ano gobernada polos reinos da Lúa, a data na que o deus Lugh, o luminoso, morría. Era o principio do inverno, que chegaba ata o Imbolc, eran os meses de escaseza de luz e a comunidade pasaba moito tempo ó redor do lume. O bardo ou o contacontos mantería entretida a súa xente. O mítico Tecelán de Carballás, sabio e vedoiro destas terras, faría o mesmo nun pasado impreciso, irrompendo nas casas e sentando ó carón da lareira sobre o seu caxato para contar historias e lanza-la súa profecía sobre o futuro e a fin do mundo. Aínda hai na aldea de Barro de Arén (Cerdedo) quen se di descendente deste misterioso personaxe, feito que nos amosa o que pode ser un interesante exemplo de xenealoxía mítica. Estas facultades adiviñatorias debían ser, por outra banda, algo propio dos pobos galaicos xa que Silio Itálico (25-101 d.C.) narrando as campañas do cartaxinés Anibal Barca di:

[…] a opulenta Gallaecia enviou a xuventude experta en adiviña-lo futuro nas entrañas, nos voos das aves e nos divinos raios. Ás veces berraban bárbaros cánticos na súa propia lingua.

Tamén Suetonio fai referencia a estas habilidades adiviñatorias dos pobos do norte de Hispania e conta que un dos ritos adiviñatorios consistía en botar achas ás augas e interpreta-las ondas que facían na auga. Tendo en conta ó ímpeto que a Igrexa, en boca do dumiense, fixo por acabar con este tipo de prácticas adiviñatorias debían ser moi comúns na Gallaecia cando menos ata o século VI.

Non vedes clarisimamente que vos enganan os demos nestas vosas observancias, que vanamente realizades, e que vos levades un chasco nos agoiros que tan frecuentemente atendedes? Porque, como di o sapientísimo Salomón: «a adiviñación e os agoiros son vanos» (Ecco 34,5). E canto o home máis as teme, tanto máis enganado está o seu corazón.
San Martiño de Dumio. De correctionem rusticorum

Tamén no XII Concilio de Toledo (681 d.C) e no XVI Concilio alúdese e sanciónase á práctica da maxia e da adiviñación entre as xentes da Gallaecia. Neste último concilio dise:

A condenación dos adoradores de ídolos, veneradores de pedras, fontes ou árbores, dos que acendesen fachos, e dos augures e encantadores con pena de cinconta azotes
Pero o Tecelán non é o único vedoiro do monte. Nas terras da Cavadosa atopamos outra figura mítica con tal virtude, Bouciga.
O Bouciga é outro dos seres míticos que habitan nas lendas tecidas ó redor do Seixo. Este trasno ciclope adiviña o futuro e dá valiosos consellos a quen llos pide en troques de tabaco.

Vemos, xa que logo, que existe unha forte tradición adiviñatoria entre os pobos celtas, costume que os textos clásicos tamén testemuñan como existente entre os pobos da Gallaecia e que perduraría ata a Idade Media. Son os ritos adiviñatorios que se ven reflectidos na mitoloxía e nas lendas das que estamos a falar.

A análise do carácter oracular destes penedos de Portalén non estaría completa se non comentase o método de adiviñación que aparece descrito no Glosario de Cormac. As similitudes entre o aquí descrito e o tipo de rito adiviñatorio que puido ter sido celebrado en Portalén falan por si mesmas.

O file mastica un anaco de carne de porco roxo, dun can ou dun gato, que a continuación deposita sobre a pedra plana, detrás da porta. Ofrécelles ós deuses sobre o altar un encantamento e despois invoca os seus ídolos. Feitiza a planta das súas dúas mans e consérvaas postas sobre as súas meixelas ata que queda durmido. A continuación, vélase por el para que non sexa nin molestado nin perturbado antes de que todo lle sexa revelado.

O Samaín tamén era unha época de celebración de feiras, os oenagh célticos; como nas demais festividades do calendario celta, e como nas demais festas, o lume esta presente. Acendíanse fogueiras no cumio dos outeiros e das montañas. Alexander Carmichael fálanos da celebración desta festividade en Escocia durante o século XIX, afirma que na véspera desta data se acendían fogueiras nos claros do bosque para a celebración dunha especie de xuntanza lúdica da que se volvía coa cara manchada pola borralla das cinzas da fogueira, práctica que buscaba simular unha aparencia fantasmal que asustase os veciños cando, xa entrada a noite, volvían para as aldeas. É o mesmo costume que aínda se mantén na celebración dos Magostos na nosa terra. Festividade que, ó igual que o San Martiño, ten moita relación co Samaín céltico gardando reminiscencias da súa ritualidade e do seu simbolismo.

Os pobos celto-atlánticos practicaban o culto ás cabezas decapitadas. Era costume trala batalla levar consigo as cabezas dos inimigos mortos como un xeito de conseguir ou facerse con certo poder que residiría nesta parte do corpo. Diodoro de Sicilia constata este costume na Hispania cando di: Os celtíberos cortan as cabezas dos seus inimigos mortos en combate e cólganas do pescozo dos seus cabalos. Entre as súas propiedades estaría a de protexe-lo lugar onde foran situadas, como despois se fixo coas representacións en pedra destas mesmas cabezas. Na noite do Samaín acendíanse fachos sobre estas cabezas cortadas ou ben iluminábanse dalgún xeito os cranios situados ó redor da muralla ou da casa para manter protexidos de visitas perturbadoras os habitantes do lugar. Os templos galos de Entremont son testemuño destes costumes asociados ás cabezas decapitadas. Este culto ás cabezas decapitadas converterase co paso do tempo, como ocorre en Galicia, na tradición de confeccionar caveiras —caveiras de melón chámanlle por terras de Ferrol— tallando calacús ou cabazas que despois son iluminadas con candeas que se introducen dentro e postas nas fiestras da casa, nos valados e nos camiños. Cómpre lembar aquí, que o Monte do Seixo está consagrado a santa Mariña morta por decapitación e cuxa cabeza cortada daría orixe as tres lagoas de Xestido.

O último aspecto interesante do rito celebrado en Portalén está relacionado coa forma de entrar e saír da porta, e co sentido en que se debe circunvala-lo monumento. Esta procesión, de norte a sur coincide coa tradición da circumbulatio céltica. Os templos galo-romanos adoitaban estar formados por unha cella rodeada dunha galería na que se practicaba unha procesión ritual denominada “circumbulatio”, sempre de dereita a esquerda seguindo a orientación do Sol, como ocorre en Portalén. Un dos rituais celtas era o denominado círculo de prosperidade, ritual que consistía en camiñar ó redor dun pozo, do lume ou dunha pedra sagrada simulando o movemento do Sol, no sentido das agullas do reloxo, coa finalidade de favorece-la prosperidade e o beneficio dos deuses.

No Monte do Seixo, na Porta do Alén e nas tradicións a ela asociadas, consérvase grande parte de todo o ritual e simbolismo que envolve esta festividade céltica do Samaín. A xente deixa ofrendas ós defuntos, en forma de pan e viño, polo que é probable que as pías de Portalén e a pedra en forma de mesa ou altar rupestre teñan algo que ver con este costume. É o momento en que ultrapasando a porta pétrea se pode acceder ó Alén, o Sidh e pedirlles consello ós defuntos, por tanto témo-lo carácter adiviñatorio ou oracular do lugar e desta máxica data. Así mesmo, está presente o lume en forma das candeas que se acenden para honrar ou guia-los mortos na súa viaxe ó Outro Mundo —ou na súa liberación do Purgatorio na reconvertida tradición cristián—, faise unha circumbalatio dos penedos segundo o sentido do Sol ó xeito que se facía nos templos galorromanos e nos ritos celtas e, por último, a presenza das cabezas cortadas aparece na haxiografía da santa protectora do monte.

Vemos como todos estes costumes encaixan perfectamente nos ritos propios do Samaín polo que en vista das probas non se pode nega-la forte relación que este lugar debeu ter coa festividade celta da morte. Así que xa saben, aquel que necesite o sabio consello dos seus defuntos encamíñese a Portalén, alí agardaralle a resposta ansiada, a maxia das pedras a mitoloxía viva dun pobo e, quizais, o megalito máis espectacular do noso país.

Texto extraído do libro: Deuses, Mitos e Ritos do Monte do Seixo. Unha proposta interpretativa en clave céltica de Rafael Quintía