O PRIMEIRO NÚMERO DE “CADERNO DE CAMPO” XA ESTÁ DISPOÑIBLE

Queridos amigos, teño o gusto de informarvos de que vimos de publicar o primeiro número de CADERNO DE CAMPO. Boletín informativo da Sociedade Antropolóxica Galega . Unha publicación gratuíta, e de descarga libre na nosa páxina web, na que se irán dando a coñecer as distintas novas respecto á nosa organización, así como artigos de investigación ou de opinión que poidan ser de interese para os nosos lectores.

Para máis información sobre a Sociedade Antropolóxica Galega visítese:

Déixovos aquí este primeiro boletín CADERNO DE CAMPO para que o poidades descargar en formato pdf.

boletin CADERNO DE CAMPO Nº1 dec-2011

A SANTA MARIÑA E AS CABEZAS DECAPITADAS DO MUNDO CELTA

A lenda orixinal da Santa Mariña é de procedencia oriental e a súa paixón foi escrita en grego alá polo século VI. Cando se traduce a versión grega ó latín, a Santa Mariña pasa a ser Santa Margarida, sen que estean moi claras as razóns deste cambio. A primeira noticia escrita que se ten na Península Ibérica sobre a Santa Mariña data do século IX e fala das súas reliquias. Aparece en Occidente por primeira vez no Martiroloxio de Rabano Mauro, realizado entre os anos 840 e 856, versión na que atopamos a historia da Santa Mariña desdobrada xa na de Santa Margarida. Á súa vez, os haxiógrafos hispanos transformaron a Santa Margarita de Antioquía nunha santa local producíndose un desdobramento da santa e mártir de Antioquía, e así o martirolóxico romano marca o 18 de xullo como día da santa galega Mariña:

Gallaeciae in Hispania sanctae
Marinae virgis et martyris.

Dende o punto de vista haxiográfico, parece aceptado que a lenda galega da Santa Mariña é unha transposición da historia da santa de Antioquía instalada e adaptada á xeografía e sociedade galaica para que así cobrase maior credibilidade a narración. Pero a eleccións dos lugares de advocación a Mariña fálanos da transformación de antigos locus de culto pagán á nova relixión cristiá, e os elementos simbólicos que entran en xogo na lenda galega indícannos a intención de substituír crenzas anteriores de raizame céltico. Este proceso posiblemente se deu no século VI, que é cando se estende o culto de Santa Mariña en España. Ó noso entender, foi nesta adaptación galega da vida e martirio da santa de Antioquía onde se introducen os elementos indíxenas de carácter céltico que podemos atopar na lenda da Santa Mariña de Augas Santas e nas súas variacións e adaptacións locais segundo os diferentes lugares de Galicia onde se lle rende culto. É posible que o ánimo deste proceder fose cristianiza-lo culto e a pegada dalgunha pagá deidade galaica, de igual xeito que se faría en Irlanda coa adaptación de Santa Bríxida para neutraliza-la presenza da deusa Brigit.

Contan que a fermosa Mariña, filla dun nobre pagán, foi criada na fe cristiá pola súa aia. Parece ser que o prefecto romano Olibrio, que gobernada por aquel tempo estas terras, tentou seducila, aínda que sen éxito. Indignado polo seu rexeitamento, e sabedor da fe que profesaba a rapaza, apresouna coa intención de que se dobregase ós seus desexos, máis isto non produciu o efecto desexado polo que o pérfido Olibrio someteuna a diferentes tormentos, e así tentou queimala viva e mesmo afogala. O prefecto Olibrio, ó non poder creba-la vontade da santa e non poder acada-los seus desexos polos métodos anteriores, decidiu acabar coa vida de Mariña decapitándoa. A cabeza deu tres botes no chan e alí onde os seus beizos bicaron a terra abrollou unha fonte.

Ata aquí a lenda. Pero a historia da nosa Santa Mariña presenta certas características significativas que nos permiten conectala co mundo celta e mesmo, como xa dixemos, comparala con algunha outra santa de Irlanda, como pode ser Santa Bríxida, cristianización da vella deidade celta Brigit. Pero iso será motivo doutro artigo. Hoxe falaremos tan só da súa cabeza…decapitada.

As cabeza cortadas tiñan un gran simbolismo dentro do universo céltico. No mundo simbólico celta a cabeza é a residencia da vida e da alma. Era práctica habitual na guerra secciona-las cabezas dos inimigos e isto por varios motivos:

—Coa posesión da cabeza obtíñase parte da forza do inimigo caído.
—A decapitación tamén supuña un xeito de vinganza pois atentaba contra a idea da integridade humana, fundamental na orde de crenzas espirituais dos celtas.
—A posesión das cabezas dos inimigos supuña un elemento de prestixio e de lembranza das fazañas do guerreiro, feito fundamental neste tipo de sociedades.
—Por último, a cabeza tamén constituía un elemento protector, unha especie de amuleto fronte ó mal.

Na lenda irlandesa da Batalla de mag Tured (Cath Maighe Tuireadch) cóntasenos que Diancecht, o deus médico dos Tuatha De Danna, aseguraba poder curar das súas feridas, e mesmo da morte, a todo aquel guerreiro que non fose decapitado. Algo similar atopamos na historia da Santa Mariña, quen resistiu milagrosamente —ou resucitou, segundo como se mire— os mortais martirios e execucións á que foi sometida por parte do malvado prefecto román Olibrio, ou resucitou, segundo se mire. Foi queimada viva e non morreu, sandando das súas feridas, foi afogada e tampouco faleceu. Tan só conseguiron que perdese a vida sen posibilidade de resurrección cando foi decapitada.

Estas cabezas decapitadas tiñan un significado máxico na tradición celta. Podían incluso te-la capacidade de seguir con vida e falar unha vez morto o seu dono ou mesmo de facer profecías. Na lenda da Santa Mariña de Augas Santas (Ourense), a súa cabeza decapitada botou tres veces no chan e abrollou unha fonte en cada un dos tres lugares onde a cabeza da santa tocou a terra. Pero, segundo narra a lenda, esta cabeza decapitada berrou por tres veces, tantas como botes deu, dicindo: “creo, creo, creo!” Polo tanto a cabeza da mártir seguiu falando unha vez decapitada o que tamén é un trazo común na mitoloxía céltica. No Mabinogion, obra máis importante da literatura galesa, Bran “O bieito” é decapitado o que lles trae sorte ós seus compañeiros. A lenda irlandesa de Lomma conta como lle cortaron a cabeza e como esta cabeza, a pesar de ser cravada nunha estaca, seguiu falando. A cabeza do heroe norirlandés Conall Cernach foi utilizada como cunca para beber leite polas súas propiedades para reanima-los homes febles do Ulster. Atopamos outro exemplo destas capacidades imputadas ás cabezas cortadas na culura celta cando MacCecht decapita a Conaire e a cabeza decapitada de Conaire recita un poema antes de morrer definitivamente.

Existe, así mesmo, unha relación entre as cabezas decapitadas e os mananciais, pois estas adquirían aínda máis poderes se se colocaban nunha fonte sagrada. Unha lenda irlandesa fálanos dun violento combate entre dous grupos de guerreiros no que só houbo un supervivinte, Riach. Finalizado o combate, Riach arrancou as cabezas dos mortos e levounas a unha fonte. Inmediatamente despois a fontela que alimentaba esa fonte comezou a desenvolver poderes diabólicos e traía a mala sorte a todo aquel que se achegaba ó lugar. Riach construíu unha especie de alpendre para protexer e cubri-la fonte coa idea de rete-lo mal dentro pero foi inútil. A forza e a maldade da auga que contiña dentro acabou facendo rebentar violentamente a fonte e as augas asolagando o territorio e mataron a Riach e a toda a xente que vivía nesas terras.

O interesante desta lenda é que relaciona o poder das cabezas decapitadas co valor simbólico das fontes na cultura atlántica ou coa forza da auga como elemento de castigo. Esta é a mesma relación que se establece na lenda galega da Santa Mariña. No caso de Santa Mariña de Augas Santas, a súa cabeza decapitada fai abrollar tres fontes con poderes sandadores, algo moi propio dentro da tradición celta. No caso que nos de Santa Mariña do Seixo a súa cabeza decapitada dá lugar ó nacemento de tres pozas que acabarán formando as lagoas de Xestido que, como castigo, asolagaron a cidade de Tentrinán matando a tódolos seus pecaminosos moradores, incluído o pagán Olibrio, quen provocou o castigo divino coa decapitación da santa. As similitudes de ámbalas lendas, celta e galega, son bastante clarificadoras para explica-lo poder e o valor simbólico e ritual que os pobos celtas lles atribuían ás cabezas decapitadas.

Pero hai outro aspecto moi importante dentro desta lenda, e que nos volve conectar directamente co mundo céltico, é o tema simbólico da triple morte celta ou as tres formas de execución. Sacrificio indoeuropeo común a celtas e xermanos no que algúns estudosos ven reflectida a trifuncionalidade defendida polo antropólogo francés G. Dumézil. A historiadora Sira García relaciónao coa concepción triple da divindade, así a Teutates sacrifícanselle vítimas afogándoas nun caldeiro, a Esus mediante despezamento ou aforcamento e a Taranis mediante o lume, queimándoas. Non en van, o tres era o número mítico para os pobos indoeuropeos. Casualmente, ou non, estes son os tres martirios que sufriu Santa Mariña en mans do pagán Olibrio: afogouna, queimouna e decapitouna. No relato Silva Gadelica do século XI lémbrase a historia da morte do rei Diarmaid, quen no século VI foi sacrificado ritualmente no transcurso dunha festa. A súa morte produciuse ó ser ferido con arma, queimado con lume e afogado. Triple xeito de execución que tamén se aprecia na autopsia dalgunhas das vítimas de sacrificios que se atopan momificadas nas turbeiras de varios países do arco atlántico, como Irlanda, Gales ou Dinamarca. Tal sería o caso do Home de Lindow, atopado nun pantano ó noroeste de Gales, na rexión de Cheshire, que mostra indicios de ter sido degolado, asfixiado cunha corda e afogado. No seu estómago atopouse a presenza de pole de visgo e pan torrado o que se considera indicio dunha comida ritual previa ó sacrificio polo ben da comunidade.

Vemos pois, que na lenda galega de Santa Mariña consérvanse trazos simbólicos que poderíamos identificar claramente co universo da cultura do Atlántico celta. Mais, como os materiais “inmateriais” cos que traballamos son sempre susceptibles de interpretación e especulación, agora queda para cada quen saca-las súa propias conclusións.

FÚNDASE A SOCIEDADE ANTROPOLÓXICA GALEGA

Transcorrido xa o tempo, sempre necesario, para as reunións, a planificación de actividades e liñas de traballo, para o deseño organizativo e para os trámites burocráticos, é o momento de comunicar que o pasado seis de agosto levouse a cabo a fundación da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) ,quedando o seu órgano directivo constituído polas seguintes persoas:

Rafael Quintía (Antropólogo e economista)
João Bieites (Profesor de Educación plástica e visual e especialista en Audiovisuais)
Miguel Losada (Etnógrafo)
Lukas Santiago (Arqueólogo e realizador)
Francisco Sutil (Licenciado en Belas Artes e restaurador de Arte)

A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) constitúese como unha asociación cultural sen ánimo de lucro, fundada en agosto de 2011, e cuxos obxectivos son, por unha banda a investigación e a divulgación da etnografía, da prehistoria e da historia de Galicia, da súa cultura tradicional —tanto material como inmaterial— e de tódolos aspectos incluidos dentro do campo da antropoloxía social e cultural, e por outra banda a promoción de todas aquelas actividades, publicacións, traballos e accións que vaian en beneficio da conservación, divulgación e investigación do noso acervo cultural galego.

Para levar a cabo todo este labor, a sociedade conta coa colaboración dun amplo número de profesionais das distintas áreas que abrangue o proxecto. Ó abeiro da SAGA reúnense antropólogos, etnógrafos, arqueólogos, historiadores, filólogos, artistas plásticos, técnicos en audiovisual, músicos e moitos outros colaboradores comprometidos coa aventura cultural e social que pilota a nosa institución.

Entre os proxectos que leva a cabo a Sociedade Antropolóxica Galega cabe salienta-los seguintes:

•A publicación trimestral do boletín informativo da sociedade Caderno de campo. Unha publicación gratuita e de descarga libre na nosa páxina web.

•A SAGA faise cargo tamén da edición e publicación do anuario Fol de Veleno. Revista de Antropoloxía e Historia de Galiza.

•A edición da colección Cardernos etnográficos, na que se publicarán traballos monográficos sobre distintos aspectos da etnografía e da arqueoloxía galega.

•A realización de documentais e doutros traballos audiovisuais que nos permitan divulga-los tesouros do patrimonio material e inmaterial da cultura galega. Nestes momentos a SAGA ten producidos os seguintes documentais: Sete Camiños, encrucillada do tempo, Comuneiros. Cen anos de vida e loita polo monte de Salcedo e Metoca.

•A organización das xornadas anuais da SAGA sobre antropoloxía galega.

•O desenvolvemento de proxectos de investigación, de divulgación e de posta en valor do patrimonio como son o proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños ou a creación do Arquivo Audiovisual de Antropoloxía Galega (AAANGA).

A día de hoxe a Sociedade Antropolóxica Galega xa está a pleno funcionamento e embarcada en todos estes proxectos. Nestes momentos colabora activamente —como parte da súa comisión técnica— no proxecto para a creación do Espazo natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños; atópase en pleno rodaxe dun novo documental: Mulleres de ribeira. O bando dos Praceres; estreará o vindeiro xaneiro o seu último último traballo Sete Camiños, encrucillada do tempo e xa puxo en marcha algún dos proxectos de investigación que tiñan programados. De todas estas actividades iremos dando cumprida información no noso boletín trimestral —Caderno de Campo— e na nosa páxina web:

http://www.antropoloxiagalega.org

Non quero despedirme sen agradece-la boa acollida que está tendo este proxecto e a colaboración desinteresada de todo o equipo de persoas que puxeron o seu coñecemento e bo facer á nosa disposición para que o que onte era tan só un proxecto sexa hoxe unha realidade. A todos vós, moitas grazas.

OS FACEDORES DE TORMENTAS

Dos centos de seres míticos que habitan no folclore galego hai un cuxo arcaísmo e connotacións “divinas” merece dedicarlle este artigo. Refírome ó coñecida como Nubeiro, un ser similar ó Nuberu asturiano ou ó Renuberu leonés. Os nubeiros son espíritos malignos que habitan no ar. Descríbenos como semellantes a ananos deformes pero cunha forza descomunal, van cubertos con pesados pelellos ou armaduras, cobren a súa testa cun chapeu de á ancha e locen unha extensa barba. Este ser, de aspecto deforme e ás veces xigantesco, asociase ás tormentas, ós tronos, ás néboas e ós lóstregos, é o morador do ar e cabalga polos ceos provocando tormentas, choivas e botando raios, fai que as nubes solten a súa auga e a sarabia que levan.

O 31 de xaneiro, día da Candeloria e de Santa Bríxida, cando chegaba a noite os mozos dalgunhas aldeas galegas tanxían as campás para escorrenta-lo nubeiro. Existen na nosa tradición popular multitude de contos nos que se narra como os cregos se enfrontan ós nubeiros co aquel de desface-la tormenta. Eladio Rodríguez no seu Breviario enciclopédico fálanos do Tronante, que é quen produce os tronos golpeando as nubes cos pés. Tamén se cre que son responsables da produción do pedrazo e da sarabia.

O Negrumante sería outro destes seres sobrenaturais do noso folclore. Todos eles son xenios do aire que, ás veces, adoptan forma humana ou natural. Causan tormentas, tronos e tempestades. O Monte do Seixo, por exemplo, ten os seus propios facedores de tormentas coñecidos na tradición do lugar, segundo recolleu o escritor Calros Solla, como os Cabaleiros da Choiva. Son os responsables das tormentas, cabalgan polo ceo coma unha horda fantasmal facendo que as nubes descarguen toda a súa auga.

Para moitos antropólogos estas figuras serían pervivencias folclóricas e degradadas de antigas deidades da tormenta, reguladoras do tempo atmosférico, os coñecidos como facedores de tormentas das culturas animistas máis antigas. Estas figuras aparecen na relixión celta, e na dos pobos nórdicos, baixo a aparencia de distintos deuses. Na relixión gala Taranis —de trono, lóstrego— sería o deus do trono e a tormenta e representa a forza sobrenatural das tormentas. Para os escandinavos sería Thor quen posuía a capacidade de crea-los tronos e as tormentas co seu poderoso mazo, coñecido como Mjöllnir polos viquingos, o martelo de Thor. Tamén no ámbito mediterráneo temos deuses con atributos similares. No mundo dos amuletos galegos os machados prehistóricos de pedra que se atopaban nos labores do agro ou os prismas de seixo cristalizado son considerados poderosos amuletos contra as tormentas, de aí que en Galicia fosen coñecidos como pedras do raio.

Existe a antiga crenza indoeuropea de que a auga que xorde da terra é unha manifestación feminina da Deusa Nai e a auga que cae do ceo e unha manifestación da divindade masculina do ceo. O deus do ceo e das tormentas é un deus creador todopoderoso cuxo seme revitalizador é a choiva que vén do ceo. H. W. Howes recolleu no 1929 como nalgunhas aldeas de Galicia aínda se lle rendía culto a ese deus do ceo, xa cristianizado, deixando ofrendas de pan nas ventás cando a tormenta ameazaba con destruí-las colleitas.

Hai antropólogos, dicía, que pensan que todas estas figuras míticas responsables dos meteoros da nosa climatoloxía poderían se-lo substrato mitificado que quedou no noso folclore daqueles antigos deuses indoeuropeos das tormentas. É posible, non teño eu argumentos para negalo, máis ben todo o contrario. De ser así, estariamos ante outro exemplo de que a continuidade é unha pauta cultural máis habitual do que cremos e non a excepción como pensan algúns que entenden a historia social e cultural (non me gusta o termo evolución) como un proceso constante de bruscas rupturas co pasado, onde nunca fica nada do substrato anterior. Se isto último fose certo, se no noso folclore non quedasen fosilizadas algunhas pegadas das vellas crenzas, se, en definitiva, as supervivencias non existisen alguén tería que explicarme entón como pode perdura-la institución da familia, o noso sistema de parentesco, o sistema de produción económico baseado na agricultura de subsistencia, o tabú do incesto ou o cristianismo, por deixar no aire algúns exemplos de “supervivencias” actuais.

NOTA:
Para coñecer máis sobre os seres da mitoloxía galega recomendo ler a fabulosa obra:
“Diccionario dos seres míticos galegos” de Cuba, X. R., Miranda, X. e Reigosa, A. Edicións Xerais. Vigo, 1999

A LAVANDEIRA. MENSAXEIRA DA MORTE NO FOLCLORE CELTA

Existe unha figura que aparece recorrentemente no folclore dos países celtas. Referímonos á que se coñece en Galicia como a Lavandeira, ese ser féerico con fasquía de muller de idade, face engurrada, cabelo branco e mirada sombría que acostuma aparecérselles ós camiñantes de noite, lavando a roupa nos lavadoiros ou á beira dos ríos. As lavandeiras demandan axuda do camiñante para enxuga-la roupa. De aceptarmos, cómpre sempre torce-las pezas no sentido contrario a como elas retorcen. De non facelo así a desgraza caerá sobre o camiñante incauto.

No ano 1904, o escritor pontevedrés Vítor Said Armesto, no seu traballo de recolleita de romances populares, escoitou de Lucía Domínguez, mendiga cerdedense de 68 anos, os seguintes versos:

Era unha noite de lúa,
era unha noite clara.
Eu pasaba polo río
de volta da muiñada.

Topei unha lavandeira
que lavaba ao par da auga.
Ela lavaba no río
e unha cantiga cantaba:

—Moza que vés do muíño,
moza que vas pola estrada,
axúdame a retorcer
a miña saba lavada.

—Santa María te axude,
e San Lourenzo te valla!
Desaparece a lavandeira
como fumeira espallada;

Onde as sabas tendera
poza de sangue deixaba.
Era unha noite de lúa,
era unha noite clara.

O fermosos romance popular, musicado nos 70 por Fuxan os ventos, reflicte claramente a crenza nestas criaturas. Dise que as lavandeiras lavan a roupa ensanguentada dos que van morrer, á vez que emiten laios e altas e desagradables voces. Son criaturas que presaxian a morte, quizais reminiscencia das antigas deidades da morte ou do aspecto máis sombrío da deusa da Soberanía.

No folclore irlandés atopamos unha figura similar ás nosas lavandeiras nas washer-woman at the ford (lavandeiras do vao) e tamén nas banshee, esas mulleres sobrenaturais que profetizaban a morte, pois toparse con elas ou escoita-lo seu triste ouvear non é augurio de boas novas. Ás veces aparécense en forma de lavandeiras que refregan a roupa manchada de sangue. A banshee pode aparecer con tres aspectos diferenciados, ben como unha muller nova e fermosa, ben como unha impoñente señora, ben como unha vella farrapeira. Estes tres aspectos representarían os tres aspectos que toman as deusas celtas da guerra e da morte, pero tamén se aparecen frecuentemente baixo a forma dalgúns animais, como o corvo, o armiño, a lebre ou a donicela. Na saga irlandesa de Cú Chulainn, o druída Cahtbat advírtelle antes de que entre en combate na que sería a súa derradeira batalla: Non marches á batalla, non ves que hai unha lavandeira no río?, morrerás, ó que Cú Chulainn responde: Que me importa que unha dos sihd (seres do Outro Mundo) estea lavando roupa ensanguentada por min? Que me importa a morte? Esta lavandeira que atopou Cú Chulainn sería a deusa Badb —unha das compoñentes do trío formado polas deusas Morrigan, Badb e Macha— que se lle aparece co aspecto exterior dunha fermosa rapaza que lava as súas ensanguentadas roupas, armas e armaduras á beira dun río mentres lanza penosos berros. Estes laios son o augurio da morte do heroe irlandés. É por iso que algúns investigadores queren ver na figura deste mitolóxico ser características da céltica deidade da guerra.

Cuchulainn carregando con Ferdiad a través do río. Autor E. Wallcousins, da obra Celtic Myths and Legends Chrales Squire (1905). Fonte: wikipedia.org

As nosas lavandeiras teñen tamén o seu equivalente escocés nas nigheadaireachd ou bean nighe, que lavan as ensanguentadas roupas dun veciño próximo á morte. Outra figura similar sería a cadineagh, a quen se lle adoita escoitar na escuridade da noite xemendo e laiándose ó carón dunha fervenza xustamente antes de que aconteza unha desgraza. En Gales, estas lavandeiras son coñecidas co nome de cyhyraeth. Na tradición oral de Bretaña tamén aparecen estas misteriosas mulleres que, condenadas a lavar eternamente a roupa polos pecados que cometeron en vida, suplícanlles ós camiñantes que lles axuden a retorce-la roupa e se estes o fan no sentido que elas indican, morrerán afogados.

A lavandeira, como acabamos de ver, é unha figura mitolóxica presente no folclore de tódolos países do Atlántico celta, e en Galicia a súa presenza cobra grande relevancia, como testemuñan as nosas lendas e o romanceiro e cantigueiro tradicional.

Unha vez un boa amigo, nada dado a fantasiar nin a crer en “cousas raras”, contoume que unha noite, xa entrada a madrugada, volvía camiñando a casa por un deses retortos camiños que cruzan as nosas parroquias cando ó pasar a carón dun vello lavadoiro escoitou unha voz de muller cantando e o inconfundible son de alguén a lavar, ese intermitente e seco ruído que produce a roupa ó torcela e ó batela contra a pedra de lavar acompañada polo murmurio do correr da auga. O meu amigo parou o seu camiñar e, sorprendido, ficou un intre escoitando a tenue letanía da misteriosa muller que acompasaba o seu cántico con son da roupa mollada. De súpeto, un mecanismo atávico de protección saltou no seu interior e como si dun resorte do noso subconsciente se tratase abrollaron no seu maxín as antigas historias de Lavandeiras, ánimas e aparecidos mil veces escoitadas por todos aqueles que tiveron a sorte de criarse con vellos que aínda tiñan algo que contar e alguén que escoitar. Así que, facendo caso omiso o innato espírito de curiosidade humana, saíu correndo (“alabrando”, din na miña parroquia) para a casa sen volver a vista atrás e sen querer crer o que o seu cerebro cultural lle quería facer crer. E deste xeito foi como o meu ben querido amigo quedou sen a posibilidade de coñece-la verdade sobre a misteriosa lavandeira que lavaba un sábado ás dúas da mañá nun solitario lavadoiro rural, mais coa seguridade de saír indemne de tal desacougante encontro e de poder contarme a historia que agora eu lles conto. Así que se algún día camiñando por algún dos nosos bosques, ríos ou solitarios camiños se topan coa misteriosa figura da Lavandeira xa saben o que hai que facer, non será por non avisar.

Bibliografía:
RAFAEL QUINTÍA. Deuses, Mitos e Ritos do Monte do Seixo. Unha proposta interpretativa en clave céltica. Ed. Serpe Bichoca, 2010.