PROCURANDO XEOGRAFÍAS MÍTICAS NO CASTRO DE MALLOU

Un video do proxecto de intervención do castro de Mallou (http://castrodemallou.net/) onde o compañeiro da SAGA Miguel Losada e un servidor falamos de seres míticos e de lugares máxicos da contorna do castro de Mallou, o castelo da raíña Lupa. Grazas á información que nos suministraron os veciños poidemos dar con esta marabillosa espenuca acubillo dos mouros.

ARTIGO “RITOS E CRENZAS DA NOITE DE SAN XOÁN”. PUBLICADO NO DIARIO DE PONTEVEDRA

ARTIGO PUBLICADO NO DIARIO DE PONTEVEDRA O VENRES 21 DE XUÑO DE 2013.

Ritos e crenzas das Noite de San Xoán

Rafael Quintía

Chega o tempo do San Xoán, e con el as fogueiras, as sardiñas asadas, a recollida de herbas milagreiras e a apertura de todo o universo mítico e ritual que envolve esta noite solsticial. Falemos un pouco, pois, destas máxicas datas.

O Sol é fonte de vida e símbolo de divindade. A véspera do 24 de xuño representa o triunfo da luz sobre as tebras. É o solsticio de verán, cando o día é máis longo e a noite máis curta. A partir desa data os días empezan a minguar. É a única noite na que reinan as forzas secretas da natureza, o que lle confire o carácter dunha noite máxica, onde é posible que ocorran cousas que en datas normais non poderían suceder, por iso é unha noite propicia para as curacións, as adiviñacións, os oráculos e outros prodixios, xa o di a copla popular: Salto por riba do lume de San Xoán pra que non me morda nin cobra nin can.

Os romanos celebraban nestas datas as festas neptuniais, o mesmo fixeron os gregos que celebraban o solsticio de verán acendendo fogueiras purificadoras. Os celtas celebraban o Beltaine en maio, festa onde os lumes adquirían grande protagonismo. Co cristianismo a festa pasou a dedicarse a San Xoán Evanxelista, pois o santo cristiá foi queimado no seu martirio e así os ritos ígneos seguiron celebrándose —a ollos da Igrexa, ligados simbolicamente ó martirio do santo— e as crenzas asociadas ó carácter liminar e máxico desta noite perduraron ata os nosos días.

As fogueiras de San Xoán, xa que logo, rememoran o día máis longo do ano, o solsticio de verán. Nesta noite recóllense diferentes herbas aromáticas —as herbas de San Xoán— que se deixan en auga toda a noite á intemperie para lavarse con elas a primeira hora do día seguinte. Nalgúns lugares de Galicia, como recollín no concello coruñés de Mesía, estas herbas de San Xoán unha vez secas espállanse diante da porta da corte ou nos campos con fins protectores. A noite das fogueiras sáltase tres veces por riba do lume para purificarse e obter saúde todo o ano, colócanse determinadas plantas nas fiestras e portas para impedi-la entrada dos malos espíritos ou a acción maléfica de bruxas e outras entidades escuras. Se temos unha árbore froiteira que non dá froito esta é a noite adecuada para pegarlle unha malleira cun pau e asegurarse, deste xeito, que a árbore comece a producir. As mozas que querían coñecer cal sería o oficio do seu futuro marido deixaban, na noite de San Xoán, un vaso de auga ó sereo no que botaran unha clara de ovo e unha xema. Á mañá seguinte, segundo a forma que adoptase o preparado —ben a forma dun barco ben a dalgunha ferramenta, por exemplo— podíase adiviña-lo oficio do futuro esposos. O mesmo método serve, segundo me contaron na parroquia de Salcedo, para adiviña-lo que está por vir. Vemos como nesta noite meiga, propicia para feitizos e adiviñacións, entran en xogo —ademais dos astros— os elementos naturais como a auga, o lume e as plantas.

Jesús Rodríguez López, no seu traballo Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares, de 1910, conta a crenza de que quen se bañase no mar na noite de San Xoán ás doce en punto e recibise nove ondas quedaría purificado das súas enfermidades, e sobre todo, contra a rabia. A praia da Lanzada é famosa polos baños que con fins rexenerativos e propiciatorios da fertilidade se realizan na noite de San Xoán.

Nosa Virxe da Lanzada
ven da ribeira do mar
de tomar a nove ondas
na alborada de San Xoán.

Cipriano Torre Enciso

Ocultos na escuridade da noite de San Xoán, os mozos percorren a parroquia collendo cancelas, carros, arados e outros apeiros de labranza, que despois deixan agochados nos camiños, no adro da igrexa ou no río. Segundo o antropólogo Mariño Ferro, estes actos lúdicos semellan un rito de desorde a través dos cais por unha noite quedan abolidos os dereitos de propiedade privada e calquera pode colle-las cousas dos veciños. É o momento no que reina simbolicamente o caos para que a realidade quede renovada, como corresponde ó tempo solsticial no que se celebra o San Xoán.

No amencer do día de San Xoán o Sol baila no ceo. Popularmente dise que baila de felicidade pola festa do santo. Non é o único prodixio que ocorre este día. As mouras dos nosos penedos e castros, as donas que habitan nas fontes encantadas e as lavandeiras saen dos seus agochos e déixanse ver nesta máxica noite. Pero quizais o máis máxico e prodixioso desta noite de San Xoán sexa que por unhas horas, cando miramos hipnóticos o lume, cando danzamos ó seu carón ou saltamos por riba das súas brasas volvemos a un tempo que críamos desaparecido, o tempo en que nos fixemos homes ó calor e á luz da lumbre, ó pasado no que habitando en covas empezamos a construí-la nosa cultura ó abeiro do fogar que o lume nos deu.

O ANUARIO “FOL DE VELENO” NA CONTRACAPA DE EL CORREO GALLEGO

RESEÑA PUBLICADO O PASADO MÉRCORES 26 DE XUÑO 2013 NA CONTRACAPA DE EL CORREO GALLEGO

AS ILLAS ATLÁNTICAS E A MIGRACIÓN DAS ALMAS Á TERRA DOS MORTOS

ARTIGO PUBLICADO O PASADO DOMINGO 30 DE XUÑO NA REVISTA ADINA, DO DIARIO DE AROUSA.

DESCARGA-LO ARTIGO EN PDF:

ADINA 6-7

“As Illas Atlánticas e a migración das almas á Terra dos Mortos”

 

Rafael Quintía Pereira

Cando nas últimas décadas do século XX se escavou a necrópole precristiá do castro da Lanzada os arqueólogos atopáronse con diferentes tumbas onde os cadáveres, ademais do seu correspondente enxoval mortuorio, foron enterrados con moedas nos ollos. Este peculiar e fascinante rito funerario remítenos á mitoloxía e á relixiosidade grecolatina, onde os defuntos eran enterrados cun obolus posto debaixo da lingua ou nos ollos para que as súas almas puidesen pagarlle ó barqueiro Caronte o servizo de cruzalos a través do río Aqueronte para chegar ó mundo subterráneo do Hades.  Algúns autores clásicos como Virxilio refirense a este río co nome de Estixia. Segundo estas crenzas, aqueles defuntos que non tiñan cartos suficientes, ou cuxos amigos e familiares rexeitasen face-los ritos apropiados do enterro —cítese: a ofrenda mortuoria dos obolus— tiñan que agardar durante cen anos na ribeira do Aqueronte ata que Caronte accedía a levalos sen cobrarlles. Ó outro lado do río Aqueronte vixiaba o Can Cerbero, horrible can de tres cabezas. Máis alá de Cerbero os defuntos entraban na terra dos mortos.

Obolus atopado no xacemento da Lanzada

O sorprendente da nosa cultura tradicional é que podemos atopar un interesantísimo exemplo etnográfico destas crenzas relacionadas con cruza-la lagoa Estixia e o tributo ó barqueiro Caronte nunha fermosa tradición que existía en San Salvador de Manín, no concello ourensán de Lobios. Había nesta parroquia un lugar que estaba separado da igrexa polo río Limia —identificado polos romanos co río Lethes—, polo que era necesario cruzar en barca para poder achegarse ó templo. Cando había un enterro e se chegaba co defunto para montalo na barca, era costume que o parente máis achegado puxese sobre o peito do morto un anaco de pan á vez que dicía: “para pasar o Xordán”.

Buscando similitudes no noso ámbito atlántico atopamos que na Bretaña, por exemplo, crese que as almas dos mortos parten da Baie des Trépassés, na finisterre bretoa. O poeta Aogust Brizeux dicía que as areas tan brancas e finas desta praia estaban formadas polos ósos moídos e polas cinzas dos defuntos que dende aquí partían cara ó Outro Mundo. O mesmo poderiamos dicir das areas da Lanzada, coa peculiaridade de que nestes areais de Noalla si se atoparon realmente numerosos ósos que proviñan da antiga  necrópole que aquí se erixiu. O amigo e antropólogo galego José Luis Cardero cóntanos que, na tradición bretoa, os tremener —literalmente “barqueiros dos mortos”— eran os encargados de conduci-lo mortos  ata esta praia da Bretaña. Procopio de Cesarea recolleu unha lenda sobre estes barqueiros de almas. Así nolo conta falando ó respecto da illa de Brittia, considerada como morada dos mortos:

 Os habitantes deste lugar din que lles toca por quendas a obriga de transporta-las almas….E a altas horas da noite senten que chaman ás súas portas e escoitan unha voz imprecisa que os convoca a esta tarefa. E eles, sen titubear un momento, saltan do leito e encamíñanse cara á praia, sen comprende-la necesidade que os empuxa a facer tal cousa, pero, con todo, impelidos a iso. Aí ven esquifes xa dispostos sen que haxa ninguén neles; sen embargo, non son os seus propios, senón outros distintos, nos cales se embarcan e botan man dos remos. E senten que os botes van cargados cun grande número de pasaxeiros e móllanos as ondas ata o borde…Sen embargo, non ven nada e despois dunha hora de remar, atracan en Brittia. Porén, cando fan a viaxe nos seus propios esquifes, sen usar velas senón só remos, dificilmente fan o traxecto nunha noite e un día. Así que chegaron á illa e descargados parten a toda velocidade, cos botes voltos repentinamente lixeiros levantándose por riba das ondas.

 

Pois ben, as lendas desta zona da costa do Salnés inciden neste aspecto da Lanzada como punto de partida ó Máis Alá. As lendas recollidas en Noalla narran como as almas en pena da Santa Compaña saían do antigo cemiterio e, baixando polos campos de Barreira, dirixíanse ó Campo da Lanzada para embarcarse rumbo á Illa de Ons, morada das almas dos defuntos. Outras versións falan de que A Vela —que é como aquí se lle coñece a Santa Compaña— tras saír de Adro Vello, en Noalla, dirixíase cara á  enseada da illa da Toxa e terminaba nos illotes que hai próximos á costa. Outras veces víase chegar pola punta de San Vicente do Mar, na hoxe península do Grove pero antano tamén illa. O realmente interesante destas lendas é comprobar como tódalas versións coinciden no mesmo: en que a procesión de ánimas parte do antigo cemiterio de Noalla e tras pasar pola Lanzada dirixíanse a unha illa, xa sexa esta a illa de Ons, a antiga illa do Grove, a illa da Toxa ou os pequenos illotes rochosos próximos á costa. En Hío (península do Morrazo), segundo recolleu Aparicio Casado, din os vellos referíndose á Santa Compaña: “aí vai a gracia de Dios, de Hío a Donón”, sendo o Facho de Donón outra desas finisterras atlánticas de onde parten as almas ó Máis Alá.

 

Os veciños de Noalla contan, como puiden comprobar de persoas que afirman ter visto esta procesión de ánimas, que a Compaña ía por riba do mar rodeada de numerosas e resplandecente luces vermellas e brancas que a facían visible na noite escura coma se de fogos artificiais se tratase. Pola súa banda, os veciños de Ons estaban convencidos de que a persoa viva que levaba o fanal presidindo a comitiva da Compaña sempre era un veciño de Noalla, pois desta parroquia é de onde partía a terrorífica confraría fúnebre.  Tamén se conta que os mouros do barrio de Mourelos están enterrados na necrópole da Lanzada. Curiosamente a punta da praia de Foxos oposta á ermida da Nosa Señora da Lanzada chámase Porto Mouro, topónimo, quen sabe, se inspirado nesa conexión mítica entre esas almas dos mouros e o seu porto de partida ó Alén. Dicían os habitantes de Ons que os primeiros en ver chega-la fúnebre comitiva eran os mariñeiros que pescaban nas augas preto da illa e que observaban en silencio e temerosos o achegamento da procesión das almas en pena. Unha luz vermella marcaba o camiño que seguían as ánimas sobre o mar e cando chegaban a terra non deixaban pegadas sobre a area pois  desprazábanse polo ar ó berro de “Dios en ave”.

Pero, retomemos agora o carreiro marcado no comezo deste artigo. A noción dunha terra mítica onde o deus da morte reina sobre os mortos está presente tanto na mitoloxía céltica como na grega. Na grega é Cronos o deus que reina sobre os mortos no Tártaro, na mitoloxía celta atopamos o seu equivalente en Tethra, o deus dos Fomoré. Luis Monteagudo identificou no seu día as seis illas dos deuses das que nos fala Plinio —as VI insulae deorum— coas dúas illas Cíes, a illa de Ons, a de Onceta, a illa de Sálvora e a illa de Arousa. Estas serían as míticas illas nas que,  segundo o clásico romano, se situaba a morada dos deuses e dos mortos. Estas son as illas rexidas pola nosa indíxena versión do Cronos heleno e do Tethra céltico, o deus da morte, da noite e do Alén, o noso deus galaico Berobreo, ó que se lle adicaron ducias de aras votivas no facho de Donón. Curiosamente, tanto Cíes como Ons ou, máis no interior da ría, Tambo foron dende a antigüidade lugar de culto e de retiro espiritual. As ruínas dos diferentes eremitorios do primeiro cristianismo e os pequenos mosteiros erguidos polas comunidades que alí se estableceron son testemuño material desta tradición.

 

Alonso Romero e Fernández de la Cigoña cóntanos que os poboadores da illa de Sálvora pensaban que cando morría un habitante da illa a súa alma transformábase nunha ave e emprendía o voo para cruzar dende Sálvora ata o illote de Noro, pois neste lugar moraba a Santa Compaña. Esta procesión de mortos transformábase nunha bandada de paxaros que emprendía o seu voo sobre o espazo mariño que separaba a illa de Sálvora da de Noro. Na tradición céltica as aves son as portadoras das almas dos mortos, son, xa que logo, seres psicopompos. Alonso Romero explica que na illa de Ons crese que a alma dos que morren se despraza polo mar ata a illa de Onceta, ou cara ó Oeste ata o lugar das sombras e a morte. Segundo Aparicio Casado, para os mortos dos lugares costeiros as illas representan o final do camiño, así para os veciños de Bueu ese final estaría nas illas de Ons, mentres que para os veciños da Escusa (Poio) estaría na illa de Tambo.

 

En todas estas lendas de procesións de almas rumbo a Ons quizais estea o pouso desas crenzas precristiás que nos falan das illas do Paraíso e da última viaxe por mar que debemos emprender rumbo á nosa última morada. E, de igual xeito que podemos intuílo no célebre santuario de Santo André de Teixido ou nas narracións populares cargadas de simbolismo escatolóxico e concepcións transcendentes froito de milleiros de anos de mestizaxe relixiosa, podemos intuír tamén en toda esta mitoloxía local do Salnés a importancia simbólica da costa da Lanzada como porto final de embarque ó Alén, un Alén situado nas nosas Illas Atlánticas.

Hoxe, aínda hai moitos   mariñeiros  que cren que os moribundos non falecen ata que chega a baixamar, posiblemente pola crenza de que a forza do refluxo do mar axudaría a partir ós defuntos no seu camiño ó Outro Mundo. Tamén na tradición bretoa se cre que a alma abandona a terra co refluxo da marea. A crenza, sen dúbida, vén de antigo pois xa Plinio, facéndose eco de Aristóteles, dicía que ningún animal morre se non é levado co refluxo, e que tal fenómeno foi observado no Océano e se aprecia tamén para o home.

 

Quero rematar este percorrido mítico cunha cita de “A Odisea” de Homero onde, ó referirse ó lugar onde van parar os pretendentes de Penélope, tras ser matados por Ulises di:

Abaixo no humidal pasaron camiños modulados, os regatos do Océano e foron pasando e pasaron a Rocha Branca e as Portas Occidentais do Sol e pasaron a Terra dos Sonos, e enseguida chegaron ós campos de Asphodel, onde os mortos, os desfeitos dos mortais, teñen a súa morada.

REPORTAXE EN LA VOZ DE GALICIA SOBRE O TÚMULO DE COESES

O reportaxe de La Voz de Galicia recolle algunha das opinións dun servidor e do compañeiro Xabier Moure sobre o xacemento de Coeses.

LA VOZ DE GALICIA (24 xuño 2013)