GAÑADOR DO XVI PREMIO RAMÓN PIÑEIRO DE ENSAIO 2016

Non podía ter mellor forma de acabar o ano. Isto si que é un regalo do Apalpador. Acabo de ser  gañador do XVI Premio Ramón Piñeiro de Ensaio. Moi agradecido aos membros do xurado e a esa deidade feminina que pulula por aí dende as noites do tempo e que de cando en vez me chisca un ollo. O traballo levaba por título “Mariña, de deusa a santa. A haxiografía de santa Mariña na cristianización da Gallaecia”.

O DOCUMENTAL “COMUNEIROS” PARA VISIONADO LIBRE

O documental “Comuneiros. Cen anos de vida e loita polo monte de Salcedo” é unha produción da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) en colaboración coa Comunidade de Montes Salcedo. O audiovisual, dirixido por un servidor e realizado por João Bieites, fai un percorrido por un século de vida e de explotación tradicional do monte comunal e polos aconteceres e desgrazas que, co cambio dos tempos e co gallo das distintas usurpacións do monte comunal, tiveron que sufrir os veciños da parroquia pontevedresa de San Martiño de Salcedo.

O 5 de novembro do 2011 presentouse o documental con motivo das “II Xornadas sobre Monte Comunal” que organiza a Comunidade de Montes de Salcedo. O documental tivo unha grande acollida e repercusión mediática pois, xunto co xa clásico “O Monte é Noso” de Llorenç Soler (1978) foi pioneiro nos traballos audiovisuais dedicados ao monte comunal en Galicia.

Hoxe poñémolo a disposición de todo o público para o seu visionado libre a través da nosa canle de youtube. Agardamos sexa do seu interse.

 

 Documental “COMUNEIROS. Cen anos de vida e loita polo monte de Salcedo”

 SINOPSE:
“Comuneiros. Cen anos de vida e loita polo monte de Salcedo” é unha produción da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) en colaboración coa Comunidade de Montes Salcedo. O audiovisual fai un percorrido por un século de vida e de explotación tradicional do monte comunal —verdadeira e única fonte de subsistencia para moitas xeracións de galegos— e polos aconteceres e desgrazas que, co cambio dos tempos e co gallo das distintas usurpacións do monte comunal, tiveron que sufri-los veciños da parroquia pontevedresa de San Martiño de Salcedo.

FICHA ARTÍSTICA:
DIRECCIÓN: Rafael Quintía
GUIONISTA: Rafael Quintía
REALIZACIÓN: João Bieites,
PRODUCIÓN: Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) en colaboración coa Comunidade de Monte de San Martiño de Salcedo

FICHA TÉCNICA:
PRODUTORA: Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) en colaboración coa Comunidade de Monte de San Martiño de Salcedo
SUBVENCIÓN OU AXUDA PÚBLICA: Ningunha
TÍTULO ORIXINAL: “COMUNEIROS. Cen anos de vida e loita polo monte de Salcedo”
TIPO: Documental
XÉNERO: Etnográfico e social
Produción propia realizada a cor
ANO: 2011
DURACIÓN: 87 minutos aprox.
ORIXE: Galiza
IDIOMA V. O.: Galego

MANUAL DO NADAL: RITOS E TRADICIÓNS PARA VIVIR UN NADAL Á GALEGA

Manual do Nadal

Ritos e tradicións para vivir un Nadal á galega

Por Rafael Quintía

O Nadal coincide co período de mínima potencia solar e co intre no que o Sol comeza o seu renacemento cíclico a partir do solsticio de inverno. O Cristianismo quixo pór a data do nacemento de Xesús Cristo no medio deste significativo ciclo festivo da invernía. Sabedores de que nestas datas do solsticio de inverno se celebraban diferentes festividades pagás —como o Natalicio do Sol Invicto—, consideraron que o mellor xeito de aplacalas era fagocitalas baixo a festa do nacemento do fillo de Deus e da súa adoración e epifanía. Este sincretismo relixioso explica o porqué da supervivencia das antigas crenzas e dos antigos ritos de fertilidade e de purificación propios das festas estacionais e máis neste tempo do ano de mutación e cambio.

Varias son as datas importante dentro do ciclo galego do Nadal. Todas elas están vernizadas de antigas crenzas e tradicións e en cada unha delas realizábanse determinados rituais fundamentais para entender estas festas e o que nelas se celebraba. As datas máis importantes do ciclo do Nadal son:

Noite Boa (24 de decembro)

Nadal (25 de decembro)

Día dos Santos Inocentes (28 de decembro)

San Silvestre ou Fin de Ano (31 de decembro)

Aninovo (1 de xaneiro)

Noite de Reis  (5 de xaneiro)

Epifanía ou Día de Reis (6 de xaneiro)

Este ano propóñolles un pequeno manual do Nadal galego para que en cada unha destas datas fagan algún dos ritos máis significativos deste tempo de xeito que, ao igual que acontece cos calendarios de Adviento —tan de moda ultimamente— nos que dende o 1 de decembro cada día se come unha chocolatina ata o día 24, poidan facer cada data significativa do ciclo un rito propio da nosa cultura.

Antes de nada quero comentar o tema do popular Belén e da árbore de Nadal, por ser a súa colocación previa ao comezo destas festas. Tal e como explicou Taboada Chivite[1] xa no ano 1963, se ben as representacións do Nacemento e da Adoración de Xesús son un tema arraigado e frecuente na decoración de retablos e igrexas galegas, os Beléns domésticos son un costume relativamente moderno, nacido no ámbito urbano e popularizado fundamentalmente a partir do segundo terzo do século XX, aínda que hoxe en día, con case un século de tradición, podemos consideralo xa un rito noso, cando menos con máis raizame que a tradición da árbore de Nadal. Vexamos entón algún deses ritos data por data.

Na Noiteboa celébrase o nacemento de neno Deus: Xesús. Segundo a crenza, nesta noite, ao igual que acontece coa Noite de Defuntos, os defuntos, as ánimas dos nosos familiares máis achegados virán visitarnos e compartir con nós tan importante data do ano. Cómpre, pois, deixar o lume aceso (quen teña cheminea ou quen conserve aínda a santa lareira) para que se quenten ao carón do lar. Tamén hai que telos en conta á hora da cea, pórlles uns cubertos na mesa e deixarlles algo de comer ás ánimas nunca está de máis e ademais é un xeito fermoso de honrar a memoria e de lembrase dos avós, do pai, da nai, dos irmáns, dos tíos ou dos curmáns que xa non están con nós.

Non son as ánimas os úncios que veñen de visita nesta noite de Noiteboa. Os Trubincos, trasnos rebuldeiros e típicos do Nadal, tamén fan acto de presenza, coándose pola cheminea e demandando o seu correspondente agasallo ou ofrenda. De non ter preparadas unhas boas piñas con brea para eles, non han tardar en facernos falcatruadas na casa. Despois non digan que non foron avisados. O das piñas con brea en tan sinalada noite podemos relacionalo coa tradición de Silesia comentada polo antropólogo británico J.G. Frazer na súa obra The golden bough e segundo a cal todas as noite entre Nadal e Aninovo a xente queimaba resina e piñeiro co obxecto de que o fume escuro que producía escorrentase as bruxas que ameazan as casas e as granxas.

Debuxo de Francisco Sutil

Non acaban aquí os ritos que poden facer nesta noite. Se teñen problemas con algunha árbore froiteira que non dea froito esta é a noite —xunto coa de San Xoán— na que debe actuar. Tirarlles pedras ás froiteiras na Noiteboa é remedio eficaz para que produzan todo o ano. Non hai nada coma un bo rito de fertilidade para que a terra dea o que ten que dar.

Despois da cea era costume ir á Misa do Galo. Conta Vicente Risco[2] que nalgúns sitios era costume facer bromas durante esta misa, como botar tinta na pía da auga bendita, botar substancias cheirentas ou coserlles a roupa ás mulleres unhas con outras para que non se poidan separar. Como os tempos cambiaron e a Igrexa perdeu peso como referente normativo da sociedade, deixamos este rito da misa á elección daqueles que sexan católicos practicantes.

En Noiteboa producíase tamén un dos ritos vencellados ao lume máis importantes do ano. Tras deixar morrer o lume vello e limpar a lareira acéndese o lume novo, no que se bota un grande cañoto. Unha vez que este tronco arde un pouco apágase e consérvase todo o ano no fondo da lareira, detrás do lume, como un poderoso obxecto protector que cómpre acender cando ameaza tormenta ou calquera mal planea sobre o fogar, é o Tizón de Nadal. Noutras zonas, este Tizón de Nadal prendíase todos os días dende Noiteboa ata Reis. As cinzas deste sagrado madeiro queimado son usadas como elemento curativo de certas doenzas cutanéas e, esparexidas polas leiras, para propiciar a fertilidade dos campos.

No día dos Santos Inocentes conmemórase ou lémbrase a matanza dos nenos ordenada de Herodes. Neste día máis que facer hai que non facer. Pois era costume que neste día non se traballase, pois a tradición di que todo o que se faga nesta data malograrase. En caso de ter que facer algo mellor facer trasnadas que para iso é o día. Gastar bromas aos veciños e amigos ou lanzar noticias falsas pode ser un bo xeito de pasar a xornada segundo manda a nosa cultura. É tamén o día no que os rapaces teñen licenza para faceren cousas que noutras datas non están permitidas, pois eles son os protagonistas, podendo incluso mandar na casa.

Chegamos ao día de San Silvestre e cómpre actuar como no 28, isto é, evitar traballar nesta data para que o feito non se “vaia polo río abaixo” ou para que quen rompa o tabú non caia en desgraza. Ademais, San Silvestre é noite de xuntanzas de bruxas e meigas polo que cómpre ter ollo e tomar as medidas protectoras pertinentes. En San Silvestre, meigas fóra! Reza o dito popular. Para iso nada mellor que botar man da nosa ampla panoplia de amuletos populares: unha castaña de Indias, as cornas de vacaloura, unhas medallas, un dente de allo, un cairo de xabaril ou algunha que outra herba apotropaica poden axudar a manterse a salvo de todo mal.

Vemos como o caos e a ruptura da normatividade que acontece nestas datas (bromas, presenza de bruxas, máscaras e excesos) son aspectos fundamentais para, a través deste caos temporal, producir a renovación do ciclo, para a anulación do tempo pasado e a instauración do novo ano.

Nesta Noite Vella, na que se despide o ano, en moitas aldeas era costume facer fogueiras e saltar por riba para purificarse e protexerse de toda desgraza que poida acontecer no ano que entra. A estas cacharelas tamén se lles chamaba Lume novo. Vemos as similitudes entre os ritos do Nadal e de san Xoán, non en van estamos en datas solsticiais onde o Sol e o seu significado simbólico cobran especial protagonismo e, en consecuencia, tamén os ritos do lume. Tras a cea era costume entre a mocidade saír polos rueiros cun monecos de palla chamado en moitos sitios “Ano Vello” e, tal e como se fai no Entroido, a graza consistía en intentar deixalo na parroquia veciña, o cal era tomado como unha ofensa por parte destes últimos. Unha vez paseado pola aldea, barrio ou parroquia, o moneco era queimado e con el todo o malo do ano que acababa de morrer. Velaí un antigo rito ígneo de esconxuración do mal e, como todo lume, purificador.

Na actualidade abundan as festas de Fin de Ano onde os excesos etílicos e os encontros carnais adoitan ser habituais. A mocidade agarda este día para ver se pode facer o que non deu feito en todo o ano. Antigamente na nosa terra esta era a data escolleita para facer os sorteos de mozos e mozas —os estrechos, as cédulas ou tamén chamados estreias— de xeito que a través deste pícaro xogo o azar facía parellas provisionais entre os rapaces e as rapazas do lugar o que era motivo de gran diversión e facilitaba o coñecemento mutuo e, moitas veces, futuros noivados.

A Noite Vella —ou en Noiteboa— tamén é o tempo no que vén o Apalpador traer galanos aos nenos, é a “Noite do Apalpadoiro” dicía Taboada Chivite. En moitos sistemas mitolóxicos europeos existen máxicas figuras lendarias propias deste tempo de Nadal. De todos é coñecida a sobreexplotada e estendida figura escandinava de Papá Noel ou Santa Klaus. Pero moitas culturas europeas tiñan os seus propios equivalentes a esta bondadosa personaxe que trae agasallos aos nenos na noite de Noite Boa ou na de Fin de Ano. Na Galiza tiñamos a nosa: o Apalpador, tamén coñecido como Pandigueiro na comarca Terra de Trives. A recuperación desta figura colle cada día máis pulo, un labor iniciado hai unha década pola asociación compostelá A Gentalha do Pichel a raíz dun excelente traballo de investigación de  José André Lôpez Gonçâlez. En canto á figura do Pandigueiro, esta foi recollida en Trives e documentada polo meu amigo e investigador da Sociedade Antropolóxica Galega Miguel Losada. Moitas destas figuras propias do ciclo festivo da invernía acabarían sendo asimiladas polo cristianismo e sincretizadas baixo figura do bispo cristián Nicolás (san Nicolás de Bari), que viviu en Anatolia alá polo século IV.

A Noite Vella, por ser unha data liminal e de transo, é unha noite propicia para adiviñar ou predicir o que está por vir, o que vai acontecer no ano que comeza.

Unha tradición habitual nas nosas festas de Nadal era ir cantar polas casas. Grupos de mozas e de mozos —ranchos, bandos, reiseiros— percorrían a aldea ou parroquia cantando pezas de literatura popular transmitidas oralmente ao longo dos séculos. A cambio do seu cantar, a mocidade solicitaba o aguinaldo, xeralmente en especie (viño, chourizos, touciño, doces, lambetadas, etc.), que despois consumían todos xuntos facendo unha festa ou foliada. Aínda que o tipo de composición mudase para cada data, a tradición de reunírense os mozos da aldea para iren cantar de casa en casa estas pezas tradicionais era a mesma por todo o país e o obxectivo tamén: conseguir algo de xantar e algunhas lambetadas para montar a festa. En Nadal cantábanse panxoliñas ou nadais, en Fin de Ano as Xaneiras, Manueis ou Aninovos e a véspera de Reis os Cantares de Reis ou Aguinaldos. Normalmente os temas das cancións estaban relacionadas co Nadal. No caso dos cantos de Reis a temática adoita xirar arredor da visita e adoración dos Reis Magos a Cristo, a fuxida da Sagrada Familia a Exipto, a viaxe de Nazaret a Belén de Xosé e de María e a procura dun lugar onde parir.

O día 5 é a Noite de Reis e o 6 o propio Día de Reis, os Santos Reis ou da Epifanía, no que se celebra a adoración do neno Xesús por parte dos Tres Reis Magos ou os Tres Magos de Oriente. É tradición dende hai máis dun século facer neste día agasallos aos nenos conmemorando os presentes que os Reis Magos levaron ao neno Xesús. Unha tradición que foi substituíndo a chegada daquelas ancestrais figuras da invernía como o noso Apalpador. Se vostede é da confraría do Santo Entroido saiba que a partir de Reis, e incluso dende o primeiro de ano, xa empezan a saír as máscaras. Vellos, Vellas, Madamas, danzantes e outros enmascarados adoitaban acompañar os bandos de reiseiros que percorrían as aldeas cantando e pedindo o aguinaldo.

Entre o día 1 e o día 7 producíanse en moitos lugares de Galiza grandes xuntanzas de veciños que realizaban paparotas pantagruélicas e nas que se aproveitaba para elixir as personaxes importantes da trama social tales como o Rei, o Virrei, os Mordomos das Xuntas de Homes ou os alcaldes pedáneos. Quizais non sería mala idea, por aquilo de seguir a tradición, aproveitar estas datas de comezo de ano para elixir o presidente da comunidade de veciños do noso edifico ou quizais o alcalde da vila.

En canto ao tema da comida, tan presente nestas datas nas que partillamos mesa con familiares e amigos do aquén e do alén, non debe faltar o bacallau con coliflor tan típico de Noiteboa, sobre todo porque a Igrexa declarara esta data como de abstinencia de comer carne. Hoxe en día, e suavizado xa ese control moral da Igrexa,  os derivados do porco, os capóns, o peixe ou o polbo tamén poden estar presentes. Nas últimas décadas o marisco, para quen teña posibles, converteuse nun dos pratos estrela destas festas, malia non ser algo de longa tradición. En canto á sobremesa uns figos pasos, uvas pasas, arroz con leite, unhas castañas, noces, abelás, a bica, o bandullo, a vincha ou as filloas poden ser unha boa opción.

O Nadal hoxe en día, nas sociedade capitalistas, converteuse  nun tempo de consumismo desaforado, onde os aspectos sagrados apenas están presentes e onde aqueles vellos ritos de comensalidade, recollemento familiar e reforzamento dos vínculos veciñais e da comunidade derivaron nunha sorte de orxía do consumo e do materialismo irracional, ata tal punto que grande parte das ventas do ano do sector comercial se producen nestes doce días que van de Noiteboa a Reis. Son os sinos do tempo. Mais, postos a consumir coma tolos, consumamos cultura galega, e non me refiro aos produtos culturais —que se queren tamén— senón que gastemos a nosa cultura, exerzamos do que somos, practiquemos os ritos que son fundamentais para o reforzamento da nosa identidade, embriaguémonos coa nosa cosmovisión do mundo. Non perdemos nada e estou certo de que gastarán menos cartos e terán unha resaca bastante máis agradable. Que teñan un Bo Nadal e um Bom Natal!

[1] Taboada Chivite, J. ”La navidad gallega y su ritualidad” en Ritos y creencias gallegas. Sálvora. A Coruña, 1982

[2] Risco, V. Obras completas. Vo. 3 Etnografía. Ed. Galaxia. Vigo, 1994

DEFENDENDO A NOSA CULTURA E PATRIMONIO NO PARLAMENTO EUROPEO

Esta semana tiven a oportunidade de viaxar ao Parlamento Europeo convidado pola europarlamentaria galega Lidia Senra de AGEe para participar nas xornadas de debate e reivindicación “A situación da cultura galega”. Acudín a Bruxelas na miña calidade de presidente da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) para falar da nosa cultura e do traballo que dende a SAGA levamos anos facendo a prol da súa investigación e divulgación. Acudín tamén como un dos promotores e portavoz da iniciativa “SOS Arte Rupestre Galega” para denunciar o lamentable estado de abandono que sofre o noso patrimonio cultural e, concretamente, a nosa arte rupestre e para transmitir a necesidade de que a Xunta de Galicia, como organismo competente, inicie xa o proceso para a declaración dos petróglifos galegos como Patrimonio da Humanidade. Acompañáronme nestas xornadas os compañeiros da SAGA Miguel Losada e Miguel Alonso e como colega na iniciativa SOS Arte Rupestre Galega contei co apoio do arqueólogo Xurxo Constela.

Foron dúas xornadas de intenso traballo no Parlamento Europeo, nas cales compartimos ponencias e debates con diferentes entidades do denominado sector cultural galego e con moitos compañeiros de diferentes colectivos socioculturais que constitúen o auténtico tecido asociativo de base dun país.

A noite do martes 6 de decembro, tras a nosa chegada a Bruxelas, comezou este encontro cun acto de visibilización de diferentes eidos da artes que se fan no país. Poesía, música, danza e cine documental déronse cita en La Tentation, a Casa de Galicia de Bruxelas .

Na mañá do mércores 7 comezaron as xornadas de traballo. Tivemos a oportunidade de presentar as nosas demandas a representantes da Comisión Europea con competencias culturais, en concreto aos representantes da Comisión Europea Maciej Hoffman (Conselleiro Político na Unidade D1, Diversidade Cultural e Innovación, da DX Educación e Cultura. Responsable para o papel da cultura no desenvolvemento local e regional) e Nicola Robinson (Conselleira Política na Unidade D1, Diversidade Cultural e Innovación, da DX Educación e Cultura. Responsable para a diversidade das expresións culturais e o diálogo intercultura).

A primeira hora da tarde tiveron lugar as primeiras ponencias e mesas de traballo e debate que levaron por título “Comunidade e cultura na Galiza”. Foi neste marco onde presentei a ponencia O traballo da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) dentro do tecido sociocultural galego e a iniciativa “SOS Arte Rupestre Galega” como exemplo de iniciativa popular a prol da nosa cultura e patrimonio. Falaron tamén  Esmeralda López Castro (Presidenta da Asociación Cultural Senunpeso, de Vedra) e Alexandra Cabana Outeiro  (Presidenta do centro social A Chave das Noces, de Castroverde).

A continuación celebramos a sesión de traballo “Creación e distribución cultural versus dereito da cidadanía ao acceso á cultura”, onde interviñeron como poñentes Ania González. (Avogada e crítica cultural), Carlos Ares (Presidente da Academia Galega do Audiovisual) e Manuel Antonio Alonso Iglesias (Xerente da asociación Músicos ao Vivo). A seguinte sesión do día foi “Experiencias culturais en diferentes nacións sen Estado de Europa como é Galiza”, coas palestras de Gotzon Barandiaran (Escritor vasco, activista cultural, membro da editorial SUSA e fundador de Dijitalidadea), dun escritor norirlandés e de Teresa Moure (Escritora e doutora en Lingüística).

A xornada rematou coa presentación e proxección do documental “Os días afogados” e o posterior debate cos seus directores, Luís Avilés e César Souto.

O xoves 8 de mañá a xornada de traballo xirou en torno á “Produción cultural e lingua galega na Unión Europea”, coas intervencións de Roberto Pascual (Dramaturgo, profesor e director da Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia), María Yáñez (Profesional da comunicación dixital) e Henrique Alvarellos (Vicepresidente da Asociación Galega de Editoras).

Durante estas xornadas tanto eu como os meus compañeiros da SAGA e de SOS Arte Rupestre Galega tivemos a oportunidade de debater sobre a importancia da conservación e divulgación da nosa cultura e do noso patrimonio. Denunciamos, entre outros moitos temas, a falta de apoios á investigación antropolóxica da cultura galega, a ausencia dun grado universitario de antropoloxía en Galicia, os procesos de aculturación que estamos a sufrir como pobo, a desvalorización do noso patrimonio oral, a destrución do noso patrimonio material e inmaterial. Reivindicamos o excepcional traballo das asociación e o potencial do tecido asociativo galego.

Fixemos especial fincapé no grave erro de confundir cultura con creación ou produto cultural. A cultura non a fan determinadas persoas, a cultura é unha sorte de discurso ideolóxico, de molde mental compartido por unha colectividade, a interface simbólica a través da que un pobo interpreta e se posiciona no seu mundo. Iso é a cultura. Identificar cultura con se tipo de creación penso que é ter unha visión sesgada e, se se me permite, elitista e burguesa do que é a cultura, ou mal chamada por algún “alta cultura”, en contraste coa tamén mal chamada cultura popular. Contrapor popular a cultura, como se fosen cousas diferentes tamén é un erro. A cultura dun pobo se algo é é popular e se non é popular non é cultura.

Defendemos pois o noso dereito a existir como pobo, a manter a nosa fala e a nosa forma de estar no mundo, e defendemos tamén o dereito a coñecer a nosa historia e a nosa cultura, o dereito a preservar o noso patrimonio e tamén o dereito a ter a nosa creación artística.

A continuación transcribo o texto íntegro da ponencia que alí demos.

COMUNIDADE E CULTURA NA GALIZA

O traballo da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) dentro do tecido sociocultural galego e a iniciativa “SOS Arte Rupestre Galega” como exemplo de iniciativa popular a prol da nosa cultura e patrimonio.

Por Rafael Quintía Pereira

 Galiza é unha terra enormemente rica en patrimonio cultural, sexa este material ou inmaterial. O legado arqueolóxico deixado por milleiros de anos de poboamento ten poucos paralelos en Europa en canto a número e densidade. Podemos falar sen temor a equivocarnos, e estimando á baixa, duns 7.000 megálitos rexistrados, duns 1.500 petróglifos, 5.000 castros, medio millar de fortalezas medievais ou máis de 400 mosteiros e conventos, entre outras mostras do noso patrimonio histórico-artístico. Como curiosidade podemos dicir que temos no Monte Tetón o petróglifo de círculos concéntricos máis grande de Europa, na Coruña o faro en funcionamento máis antigo do mundo (A Torre de Hércules), en Lugo a única muralla romana do mundo que se conserva enteira, temos unha das tres cidades santas da Cristiandade (Compostela), a ruta de peregrinación máis importante e antiga de Europa e na Ribeira Sacra a maior concentración de construcións relixiosas de estilo románico do vello continente. A este tesouro cultural habería que engadir miles de bens etnográficos (muíños, fontes, pontes, albarizas, cruceiros, petos de ánimas, foxos de lobo, batáns, levadas de rega…) que nin sequera están oficialmente inventariados.

A nivel natural as xoias son tamén innumerables, serras, complexos dunares, bosques milenarios, illas, 1.000 km de costa, ríos, etc, etc. Como exemplo a Serra da Capelada, onde se atopan uns dos cantís máis altos de Europa, o Teixedal de Casaio que é  un dos poucos bosques naturais de teixos existentes en Europa.

Pois se o patrimonio material e natural é inconmensurable en cantidade e en valor, o patrimonio inmaterial —moitas veces tecido sobre estes elementos da paisaxe natural ou cultural— é xa inabarcable. A potencia cultural deste país que foi o primeiro reino de Europa e no que se rexistran poboacións humanas dende o paleolítico medio requiriría de exércitos de antropólogos para poder documentalo, estudalo e pólo en valor.

Pois ben, toda esta riqueza cultural —auténtica cerna e piar da nosa identidade como pobo— está maioritariamente ou ben nun lamentable estado de abandono ou ben directamente sumido no maior dos esquecementos e desleixos, sufrindo constantemente atentados que acaban coa súa en numerosas ocasións coa súa destrución. No caso do patrimonio inmaterial —o máis significativo da nosa cultura como pobo— é aínda máis grave, pois a estas ameazas hai que engadir os procesos de globalización económica e a imparable aculturación.

A pasividade das administracións que teñen que velar pola conservación, investigación e posta en valor do noso patrimonio é alarmante. Pero fronte a este feito de pasividade e violación reiterada da propia normativa vixente, en Galiza agroma nos últimos anos un tecido asociativo e sociocultural en defensa do noso patrimonio (natural e cultural) que é un exemplo a nivel Europeo e un azo de esperanza para a conservación da nosa cultura como pobo.

Fronte a unha administración inoperante, a miúdo ausente e moitas veces actor activo na destrución do propio patrimonio galego, a sociedade organízase para salvar o legado herdado dos noso devanceiros. Centos de iniciativas, unhas a nivel local e outras de todo o país, loitan cada día para a posta en valor e divulgación da nosa cultura, historia e patrimonio e para manter viva a nosa cultura. Son moitos os exemplos que podemos pór, citarei só algúns deles como mostra dos diferentes eidos de acción colectiva:

Os compañeiros de Mariña Patrimonio aquí presentes, loitando dende a costa lucense pola catalogación e posta en valor do patrimonio arqueolóxico e pelexando contra a praga do eucalipto que non só destrúe ecosistemas naturais senón tamén miles de xacementos en todo o país. O Sorriso do Daniel, asociación creada para promover e defender o románico galego e estimular e apoiar a súa conservación. O Colectivo A Rula, dedicado loitando pola protección e divulgación da arte rupestre na contorna de Santiago. A Plataforma Queremos Galego para a defensa e afirmación dos usos públicos e dereitos lingüísticos do noso idioma. Ou na mesma fronte de defensa da lingua pero dende unha perspectiva reintegracionista a Associaçom galega da Lingua (AGAL). A Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza (ADEGA) que traballa en defensa do medio ambiente galego e global. O Instituto de Estudos Miñoranos (IEG) cun dilatado labor de divulgación e investigación do patrimonio natural, histórico, artístico, arquitectónico, etnográfico, lingüístico, etc dos tres concellos do Val Miñor. Ou a Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) a quen represento e da que vou falar máis polo miúdo a continuación.

Rematarei a intervención comentando a iniciativa SOS Arte Rupestre Galego como exemplo de iniciativa social a prol da defensa do noso patrimonio, neste caso, da arte rupestre galega.

Antes de abordar o traballo da SAGA cómpre, primeiramente, facer unha aclaración sobre cal é o noso obxecto de estudo e traballo: a CULTURA. Xeralmente, enténdese por cultura o xeito, máis ou menos formalizado, de pensar, de actuar e de sentir compartido por unha pluralidade de persoas, e que serve para constituír a esas persoas nunha colectividade particular e distinta. Debemos entender que a cultura é especialmente unha cuestión de ideas e de valores. Un molde mental colectivo, compartido por unha colectividade, cítese: normas, valores, ideas, estruturas cognitivas, crenzas, cosmogonías, teoloxías, etc. A cultura é un sistema simbólico posto que as ideas e os valores, a cosmoloxía, a moralidade e a estética exprésanse mediante símbolos.

A cultura non se herda bioloxicamente, senón intelectualmente. Non se leva non xenes. Cultura é, xa que logo, o comportamento conforme a determinados modelos que aprende cada individuo dende que nace e a medida que é educado (socializado e enculturando) para chegar a ser membro do grupo particular no que naceu ou ao que se uniu.

A cultura tamén está estreitamente ligada ó concepto de identidade. Dicía Chaney que a cultura é sempre ponte entre os individuos e a súa identidade. A IDENTIDADE realízase mediante a participación na cultura. Os conceptos de construción identitaria e cultura nacen xuntos di Zygmunt Bauman. Xa que logo, a IDENTIDADE CULTURAL é o conxunto de trazos que permiten a un grupo recoñecerse como propio e distinto aos demais, o cal produce un sentido de pertenza. E ese é o obxecto de estudo da SAGA, fundamentalmente os seguintes eidos ou trazos definitorios da nosa cultura e identidade:

• O Mito estrutura as nosas crenzas e a nosa forma de ver o mundo. Explica o noso pasado e o noso mundo en base a un relato simbólico.

• Os Ritos son mecanismos sociais e simbólicos para estar e transitar ese mundo cultural e social. Son mecanismos que axudan a cohesionar o grupo social e a reafirmar a súa identidade cultural.

•  As Crenzas, coma os valores, son os fíos cos que se tece a nosa cultura.

•  A Historia é o relato do noso pasado. A historia pode ser feita por nós ou pode ser xerada de xeito exóxeno á propia sociedade e cultura.

• A Lingua é a ferramenta que utilizamos para culturizarnos, é o vehículo no que se transmiten os mitos, os ritos e as crenzas… en definitiva, a cultura.

• O Patrimonio, como legado material da nosa cultura e historia

 

Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA)

 QUEN SOMOS:

A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) constitúese no ano 2011 como unha asociación cultural sen ánimo de lucro cuxos obxectivos son a investigación e a divulgación da etnografía, da prehistoria e da historia de Galicia, da súa cultura tradicional —tanto material como inmaterial— e de todos os aspectos enmarcados dentro do campo da antropoloxía social e cultural; así como a promoción de todas aquelas actividades, publicacións, traballos e accións que vaian en beneficio da conservación, divulgación e investigación do noso patrimonio cultural. Xa que logo, o noso traballo vertébrase en tres eixos fundamentais: a investigación, a divulgación e a posta en valor.

Para levar a cabo todo este labor, a sociedade conta coa colaboración dun amplo número de profesionais das distintas áreas que abrangue o proxecto. Ao abeiro da SAGA reúnense antropólogos, etnógrafos, arqueólogos, historiadores, filólogos, artistas plásticos, restauradores de arte, técnicos en audiovisuais, músicos e moitos outros colaboradores comprometidos coa nosa aventura cultural e social a prol do noso patrimonio cultural como pobo.

QUE FACEMOS:

Entre os proxectos de divulgación que ten en marcha a Sociedade Antropolóxica Galega cabe salientar o seu labor editorial: Publicación cuadrimestral do boletín informativo Caderno de Campo (10 números publicados), Publicación de Revista dixital de investigación,edición do anuario Fol de Veleno. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galiza (5 números publicados), a publicación da colección Monografías da Sociedade Antropolóxica Galega, conformada por traballos de investigación monográficos sobre temática antropolóxica, arqueolóxica ou histórica. A día e hoxe levamos 5 libros publicados dentro desta colección.Publicación da colección Cadernos da Sociedade Antropolóxica Galega ou Publicación de libros: 4 libros publicados ata o 2016.

Tamén é de destacar a realización de documentais e doutros traballos audiovisuais no eido da divulgación do patrimonio material e inmaterial da cultura galega. Cítense a creación do Arquivo Audiovisual de Antropoloxía Galega (dispoñible na súa súa web) ou os seis documentais realizados.

Outro aspecto importante do traballo da SAGA é a organización de presentacións, xornadas e conferencias sobre os temas obxecto do noso labor, así como a participación e colaboración en diferentes congresos, conferencias e xornadas. A SAGA organiza cada ano en Pontevedra as Xornadas sobre o Entroido en Galiza así como as Xornadas de Antropoloxía. Durante dous anos organizou tamén as Xornadas sobre música tradicional.

Ten impartido conferencias en múltiples asociación culturais do país, así como en escolas, institutos ou en universidades como a Universidade Nova de Lisboa ou a Universidade do País Vasco. Ademais colaboramos na organización de diferentes xornadas e congresos.

A SAGA aportou parte dos seus fondos documentais para a exposición Le Monde à l´envers do MuCEM (Museo das civilizacións de Europa, en Marsella) e para o Binche Musee International du Carnaval et du Masque(Bélxica).

No eido da investigación temos en marcha proxectos de investigación antropolóxica sobre o patrimonio inmaterial galego, fundamentalmente nos campos da medicina tradicional, a mitoloxía, a relixiosidade galega e o mundo do Entroido. Asemade temos realizado viaxes de investigación a Portugal, Inglaterra, Gales e Marrocos.

Por último, cómpre lembrar o traballo da SAGA en diferentes programas de posta en valor do patrimonio galego, entre eles:

• A posta en marcha e divulgación do proxecto para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños.

• O traballo antropolóxico no proxecto de arqueoloxía social do Castro de Mallou.

• A participación, xunto coa Universidade de Vigo, no proxecto Alto Támega, accións na paisaxe patrimonial.

Máis información:

Web:http://www.antropoloxiagalega.org

Blog:https://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com

infosaga@antropoloxiagalega.org

En canto á iniciativa “SOS ARTE RUPESTRE GALEGA”:  PLATAFORMA POLA DECLARACIÓN DE PATRIMONIO DA HUMANIDADE PARA OS PETRÓGLIFOS GALEGOS

O patrimonio arqueolóxico galego ten no conxunto de petróglifos prehistóricos ao aire libre –petróglifos— unha das manifestacións culturais máis importantes e representativas.

As insculturas son BIC (Bens de Interese Cultural) e, en consecuencia, gozan do máximo grado de protección. En teoría o marco normativo –Lei de Patrimonio Histórico Español de 1985, Lei 8/1995, do 30 de outubro, do patrimonio cultural, e Lei 5/2016, do 4 de maio, do patrimonio cultural de Galicia— debería ser suficiente para asegurar o seu coidado e preservación. Sen embargo a realidade que nos atopamos é que unha parte considerable dos nosos gravados rupestres corren un grave risco, non só de deterioro, senón de desaparición, diante do incumprimento da normativa por parte da Xunta e de moitos concellos. No tocante á Xunta nin tan sequera ten elaborado un inventario cunha carta de riscos, despreocupándose igualmente da divulgación deste patrimonio, labor que están a facer –con poucos medios e moita vontade- diversos colectivos de afeccionados Este abandono e desleixo pode privar non só ao pobo galego, senón a toda cidadanía en xeral do disfrute dunha das manifestacións artísticas máis valiosas polo seu valor intrínseco de patrimonio cultural da humanidade.

As pinturas e gravados prehistóricos da cornisa cantábrica e máis os da zona levantina gozan deste recoñecemento. O conxunto de gravados rupestres prehistóricos ao aire libre galego —con valor e entidade semellantes— atópase sen esa salvagarda, desprotexido.

A arte rupestre é a materia identitaria que mellor nos define. O repertorio de insculturas xeométricas e figurativas galegas é, sen ningunha dúbida, dos máis representativos de Europa. Esta manifestación cultural atesoura, ademais, un rico patrimonio inmaterial, de xeito que ao redor destes xacementos arqueolóxicos o pobo foi construíndo ao longo do tempo un discurso popular xenuíno que reflicte non só parte da súa cosmovisión senón tamén toda unha valiosa mostra de construción cultural da paisaxe.

Durante as últimas décadas moitas voces se alzaron para denunciar esta situación pero os resultados efectivos desta denuncia non logran callar nas esferas que teñen a potestade de solucionar a situación dunha das nosas formas de expresión cultural máis antigas e senlleiras.

Ante esta alarmante situación o historiador Buenaventura Aparicio Casado, o arqueólogo Antonio de la Peña Santos e o antropólogo Rafael Quintía Pereira deciden crear en setembro do 2016 a plataforma SOS Arte Rupestre Galega co obxectivo de denunciar o lamentable estado deste patrimonio cultural, reivindicar o seu estudo, conservación e posta en valor e motivar á Xunta de Galicia para inicie xa os trámites para que a arte rupestre galega acade a declaración de Patrimonio da Humanidade. Estas reivindicacións concrétanse nun MANIFESTO conxunto.

Para levar a cabo estes obxectivos a plataforma pretende aglutinar vontades de particulares, colectivos, administración e outras entidades que queiran traballar a prol da defensa e promoción do noso patrimonio cultural, neste caso da arte rupestre. E, sobre todo, traballa para obter os apoios necesarios para demandar que a Xunta de Galicia inicie xa os trámites para acadar a súa declaración como Patrimonio da Humanidade, a medida máis eficaz para garantir a súa supervivencia.

• As accións levadas a cabo nestes meses foron as seguintes:

– 19 de setembro de 2016:  enviouse aos partidos con posibilidades de representación no parlamento galego o informe a prol da Arte Rupestre Galega. Estes partidos foron PP, PSOE, BNG, Mareas, CxG e Ciudadanos. A día de hoxe As Mareas (en voz de Juan Fajardo) amosaron o seu interese por reunirse con nós e coñecer a iniciativa e AGE convidounos ao Parlamento Europeo a expor o caso nas xornadas “A situación da cultura galega”. Estamos á espera de reunirnos con aqueles grupos políticos con representación no parlamento galego que teñan interese no estado da nosa arte rupestre e do noso patrimonio en xeral

– 6 de outubro de 2016: impuxemos unha queixa ante a Valedora do Pobo e remitímoslle o manifesto. Xa se cumpriron sobradamentre os 15 días que tiña de prazo a Consellería de Cultura para informar a esta entidade sobre os motivos que orixinaron a nosa queixa ante a Valedora do Pobo. Ante a falta de resposta a Valedora volveuse pór en contracto coa Xunta para demandar unha resposta.Ficamos á espera.

– 7 de outubro de 2016: o historiador Buenaventura Aparicio Casado, o arqueólogo Antonio de la Peña Santos e o antropólogo Rafael Quintía Pereira comparecen nunha rolda de prensa celebrada ás 12:30 horas na Casa da Luz (Pontevedra) para informar á opinión pública sobre a lamentable situación da arte rupestre galega e da solicitude cursada para que a Xunta inicie xa os trámites para que a arte rupestre galega acade a declaración de Patrimonio da Humanidade. Dase lectura ao manifestó SOS Arte Rupestre Galega.

– 7 de outubro de 2016: creamos en Facebook o a páxina SOS Arte Rupestre Galega como medio de comunicación das iniciativas da plataforma. https://www.facebook.com/SOS-Arte-Rupestre-Galega-877792378989242/

O mesmo día creamos o grupo SOS Arte Rupestre Galega como escaparate de denuncia colectivo para visibilizar o lamentable estado no que se atopan os petróglifos galegos. https://www.facebook.com/groups/1780333848873419/

– 19 de outubro de 2016 enviamos o informe sobre o estado da arte rupestre galega ao Servicio de Arqueología do Instituto del Patrimonio Cultural de España.

– O mesmo día 19 de outubro tamén llo mandamos á Subdirección General de Protección de Patrimonio Histórico do Ministerio de Cultura. Respecto ao Servicio de Arqueología do Instituto del Patrimonio Cultural de España e á Subdirección General de Protección de Patrimonio Histórico do Ministerio de Cultura, cos que contactamos o pasado 19 de outubro, estamos á espera dunha resposta.

– 25 de outubro de 2016: solicitiude de reunión co Consello da Cultura Galega.

– 4 de novembro de 2016: solicitamos unha reunión coa Subdirección Xeral de Conservación e Restauración de Bens Culturais da Xunta de Galicia pero aínda estamos á espera dunha resposta.

– 14 de novembro de 2016: reunión con Consello da Cultura Galega: neste encontro comprometéronse a facer un informe para a Consellería de Cultura, previa aprobación do plenario do Consello, así como a expor o tema nas reunión mensuais que fan entorno ao patrimonio galego. Aínda non sabemos se a o plenario do Concello aprobou a proposta de emitir un informe. Cando teñas novas ao respecto informaremos.

– 14 de novembro de 2016: Creación da iniciativa de recollida de sinaturas en change.org. Pola declaración de Patrimonio da Humanidade para a Arte Rupestre Galega, por favor asinade. A día de hoxe, e malia a difusión da campaña, tan só se recolleron 673 sinaturas.

– 14 de novembro de 2016: solicitamos unha entrevista co Conselleiro de Cultura e estamos á espera da súa resposta.

-24 de novembro de 2016: recibimos copia do escrito realizado pola Valedora do Pobo no que lle lembra á Xunta o seu deber de cumprir a lei e colaborar coa citada institución de defensa da cidadanía, xa que transcorridos os 15 días legalmente establecidos para dar unha resposta á queixa, este organismo —Xunta de Galicia— fixo caso omiso ás súas obrigas legais para con a Valedora do Pobo.

-Hoxe, 7 de decembro expuxemos as nosas demandas ante os representantes da Comisión Europea e damos copia do noso informe aos parlamentrarios aquí presentes e a todo aquel colectivo, empresa cultural ou particular que aquera apoiar esta iniciativa pola defensa do noso patrimonio. .

NOVA EDICIÓN DO “ROTEIRO DAS MOURAS”

Mañá nova edición do Roteiro das Mouras. Se queredes participar e coñecer parte da mitoloxía e do patrimonio de Salcedo a cita é ás 10.30h na Casa Verde de Salcedo (centro social). Unha actividade do concello de Pontevedra dentro do proxecto Salcedo no tempo.