Ultimamente, visito moito o norte de Portugal, por iso hoxe me gustaría reflexionar en voz alta sobre un concepto que coido interesante: a idea de fronteira. Vaia por diante que eu non son moi amigo das fronteiras, entendidas estas como barreiras separadoras de estados, países ou nacións (aplique cada un a distinción que queira). Non me gustan as fronteiras de “toda a vida”, nin as novas, nin as que se queiran facer. Máis que nada porque, moitas veces, ademais de estados, as fronteiras serven separan pobos e culturas e iso xa é máis problemático que o establecemento xeopolítico dun mero límite administrativo da soberanía territorial dun estado. Pero, como bo galego practicante, debería dicir que non son moi amigo das fronteiras pero tampouco son un acérrimo inimigo… ás veces. Xa me entenden, ou no? Pois iso…
Pero de que falamos cando falamos de fronteiras? Poderiamos defini-la fronteira como o confín ou límite territorial dun Estado, pero non deberiamos esquecer que Estado, Cultura e Pobo non son o mesmo aínda que ás veces se confundan. As fronteiras poden ser naturais (un accidente xeográfico, por exemplo) ou artificiais (calculadas mediante coordenadas xeográficas). As fronteiras son, pois, creacións ou artificios político-administrativos estreitamente vinculados ó concepto de Estado-Nación e de Soberanía que, ás veces, pouco ou nada teñen que ver coas verdadeiras fronteiras culturais, cos diferentes lindes entre culturas e etnias (entédase etnia como grupo cultural e non como raza), e coa distribución e extensión xeográfica dun pobo. Sobran os exemplos, pero para non complicármonos moito e que se entenda ben podería cita-los pobos samis e tuaregs, pobos ámbolos dous cuxas áreas culturais van máis aló das fronteiras dun Estado.
As fronteiras son moitas veces lugares enriquecedores, como toda xeografía liminal, sexa esta simbólica ou real. Son verdadeiras interfaces culturais, lugares de encontro, intercambio e comunicación, aínda que estas estean controladas, vixiadas e restrinxido o tránsito por elas. Iso é precisamente o que acontece entre a Galiza e o Norte de Portugal onde un río —o Miño— e unha liña no mapa —a raia seca— foron sempre máis membrana permeable entre pobos de cultura compartida que fronteira estanca e diferencial entre estados.
Ponte internacional do Miño, entre Tui e Valença
Pero outras veces, por desgraza, as fronteiras funcionan como mecanismos fragmentadores das realidades culturais, illándoas, esnaquizándoas e reducindoa a unha colección de individualidades dispersas e inconexas. É dicir, segmentando fenómenos culturais que son únicos e compartidos por unha grande colectividade ou pobo, malia as artificiosas divisións nacionais.
Marco delimitatorio da fronteira en España e Portugal
Quizais me equivoque, pero esa é a sensación que teño cando visito, por exemplo, o Barroso portugués e falo coas súas xentes, e esa foi tamén a sensación que tiven o outro día cando, camiñando por terras da raia seca, topei coa fronteira entre Galiza e o Norte de Portugal. Alí estaba fronte a min, cruzando un camiño forestal que comunica aldeas veciñas pero de estados diferentes.
A Raia seca, entre Galiza e o Norte de Portugal
Recoñezo que fiquei asombrado ó ver fisicamente a raia que sae no mapa político da Península Ibérica, unha raia artificial feita realidade sobre o terreo mediante un suco labrado na terra que se estende cara o horizonte. Velaí a Raia Seca, velaí a suposta fronteira entre dous pobos e culturas. Non sei que pensarán vostedes pero eu cando vexo ese rego fronteirizo danme ganas de botar patacas nel. Polo menos, e co que asoma polo horizonte, serviría para alimentar ás xentes dun e doutro lado. Xa se sabe, postos a comparti-los alimentos, mellor facelo entre irmáns.
Á Sombra de Bouza Panda 