PRESENTACIÓN DO LIBRO “POEMARIO DO GAFOS”

Esta tarde, a asociación Vaipolorío -colectivo responsable, entre outros moitos méritos,  de que hoxe tódolos pontevedreses podamos gozar dun espazo natural recuperado e limpo e como é o do río dos Gafos- presentou o libro “PoemaRio do Gafos”. Unha obra colectiva promovida por esta asociación e na que tiven a sorte de participar con dous traballos: un relato e un artigo de crónica histórica.

Os amigos de Vaipolorío convidáronme a que fixera lectura, no acto de presentación,  dunha das miñas achegas incluídas neste libro, así que aquí vos deixo o texto do relato que lin esta tarde á sombra dos carballos da ribeira do Gafos. Cero estou de que non imaxino mellor lugar que o Gafos para presentar un libro como este, nin mellor compaña que as xentes de Vaipolorío e os seu amigos.

 

Fotografías cortesía de Antonio Vázquez

“Pataca miúda”

 Afundiu os pés nus na terra morna dun sol que polo Santiago quentara todo o día. Como cada ano tocaba apaña-las patacas na veiga do río e a ela gustáballe senti-las cóxegas da terra ó pasarlle entre as dedas cando calcaba forte os seus pequenos pés contra o chan. Era o que máis lle gustaba de sacha-las patacas. Iso e a empanada de bacallau con pasas que facía a súa avoa para a merenda da xornaleira que lles axudaba no campo dende que morrera o avó aquel frío inverno no que o rachador fora visto nos campos da Cancela.

Correr descalza pola terra recén cavada e despois meter eses pés morriñentos na auga fresca do río Tomeza e agardar sentada nas rochas a que unha troita lle belisque as dedas ou a que a súa nai a chame a berros cando vexa que tarda moito en volver. A súa nai sempre lle dicía: saca os pés desa auga fría que che vai facer dano e pasa para a casa  a lavarte no bidé. O do bidé tamén tiña o seu, sentaba naquela banqueta de madeira que fixera o seu avó, somerxía os pés na auga quente mentres refregaba co xabrón e despois deixaba  corre-la auga marrón polo sumidoiro, deixando un cerco de terra no branco sanitario e no seu inxenuo corazón.

A onde ía a auga con tanta présa? Como podía correr tanto sen non tiña pés coma ela? Sempre lle chamou a atención ver corre-la auga por iso adoitaba acompaña-la súa avoa cando baixaba ó río Tomeza a torna-la auga para rega-la veiga. Púñase ó seu carón e axudábaa a abri-la portela da presa, a auga corría entón axiña por aquela vella canle de pedra e ela aproveitaba para botar a navegar un improvisado barquiño feito con cortiza de piñeiro e arborado cun garabullo e unha folla de loureiro.

A ela aínda non lle deixaban manexa-lo legón. Era demasiado pequena e estragaba as patacas. Ademais a ela o que lle gustaba era andar coma un sarillo correndo polo medio da xente e remexendo coas mans naquela terra vella que se metía nas unllas e na alma. O dela era remexer na procura daquel milagre matafames e de miñocas que despois lle daba ó seu pai para ir pescar ó río. Remexer e enche-los capachos que o seu irmán levaba a costas por aquela veiga arriba para botalas na barra que había no baixo da casa.

Tamén era a encargada de se subir  á barra e estira-las patacas para que non podrecesen. Era a máis pequena, pitiño chamáballe a súa avoa,  e gapeaba por  aquela escada estreita de chanzos de madeira coma se fose un esquío. Á súa nai dábanlle noxo os ratos e non subía, pero a ela tanto lle tiña. Os ratos non facían dano, o único perigo que tiñan é que che levasen un dente de leite cando che caía. Por iso a avoa sempre os gardaba nun tarriño de cristal cando a ela lle caía algún.  Así que, sentaba alí arriba,  estendía os capachos que os homes lle subían, atenta, como lle dicía o seu pai,  a non bater coa testa na placa ó erguerse.

Cando atopaba unha con becho botábaa nun cesto e igual facía  coas que estaban cortadas, que había que comer  antes de que se perdesen. Se quedaban patacas revellas do ano pasado, desas engurradas e cheas de ollos, había que guinda-las abaixo para non mesturalas coas novas.

No supermercado da vila vendíanas conxeladas. En bolsiñas de plástico con moitos debuxos e cores. Patacas que xa viñan peladas e cortadas todas da mesma forma. Pero non sabían igual. Un día probounas cando a convidou a comer  unha compañeira da escola. A nai de Vanesa dicía que así era moito máis doado e non se perdía tanto tempo. Pero ela sospeitaba que se non se perdía tempo sería porque se perdían outras cousas. Ademais esas patacas non servían para facer cachelos, nin podía facer monecos unindo con pauciños as patacas máis redondiñas e pequenas. E por suposto, o cocho botaría en falla as súas mondas na lavadura.

Non, definitivamente aquelas patacas non servían para moito e incluso tiña dúbidas de que realmente fosen patacas. Igual eran o que o seu mestre chamaba tubérculo e que tanto lles facía rir cando o repetían separando as sílabas da palabra: tu-ber-culo. A quen se lle ocorrería chamarlle así a unha pataca.

A súa nai sempre berraba coa súa avoa e dicíalle que non había necesidade de andar coma escravos a sachar e carrexar nas patacas. Que agora custaban dous pesos e que ó final gastaban máis botándoas que mercándoas. Pero a súa avoa non entendía de economía. Ela só entendía dos minguantes da lúa, da sementeira, dos santos e de concas e ferrados. E como dicía a avoa, vas comparar ti patacas como as da casa, ademais eles non lle botaban química ningunha. Así que cada ano, por non aturala, volvían bota-las patacas naquela leira de catro concas que cando o inverno viña mollado e o río Tomeza xeneroso ficaba asolagada baixo dous palmos de auga.

Pero a ela non lle gustaba velas ás dúas así, alporizadas discutindo mentres o seu irmán rosmaba por detrás, repetindo que estaba farto de cargar capachos coma un burro.  Non, a ela non lle gustaba velas berrar porque sabía que o día que a avoa deixase de falar non se botarían patacas na veiga do río nunca máis,  e ela xa non podería volver  senti-la terra morna e recén sachada nos seus pés espidos, non podería mete-los seus pés na auga do río e move-las dedas coma pequenos vermes a espera dunha troita famenta. E o que era máis grave, non podería volver remexer coas mans naquela terra escura, naquela terra fértil na que un día atopou unha vella moeda de cobre que perdera a moura do pozo do río, ou cando menos iso lle contara a súa avoa.

Por Rafael Quintía Pereira

Relato incluído no libro “PoemaRio do Gafos”

LIGAZÓN DO VIDEO EN PONTEVEDRA TV:
http://video.ponte.tv/pontetv.php?url=2012/06/01/20120530-poesia_gafos
Os Gafos xa ten o seu Poema-río en Ponte.tv

O SANTUARIO DA PEDRA FITA DE ADAI NA RADIO GALEGA

Audio da entrevista no programa Milenio da Radio Galega. Data de emisión: 28/05/2012

 

 

Vista aérea do Castrillón, no santuario da Pedra Fita de Adai.

Captura do sigpac (http://sigpac.mapa.es/fega/visor/) cortesía de Carlos Sánchez-Montaña

O ANUARIO “FOL DE VELENO” EN LA VOZ DE GALICIA

LA VOZ DE GALICIA. Edición de Ourense. Data: 24/05/2012

O SANTUARIO DA PEDRA FITA DE ADAI E O SEU TEMPLO PERDIDO, UNHA INCÓGNITA ARQUEOLÓXICA

O outro día Manuel Gago, no seu recomendable blog Capítulo 0, falaba dun posible santuario na parroquia de Adai, en Lugo. O post orixinou moitos comentarios en torno á cal podía se-la funcionalidade dalgúns dos elementos deste peculiar espazo, como por exemplo os canais que unen os buratos dos postes dunha moi rara estructura que aparece no lugar. Como o espazo dos comentario resúltame limitado para facer tódolos apuntamentos que quero facer, fareino no meu blog para poder falar dalgúns elementos que coido son interesantes e que non aparecen no artigo de Manuel. Por outra banda, este post servirame para paga-la débeda que tiña con algúns amigos que me pediron hai tempo que falara deste lugar e aínda non o fixera.

Hai algo máis dun ano puiden visita-la zona e estudar este intrigante espazo. Din co lugar grazas ó amigo David Outeiro que, como xa teño dito noutras ocasións, é o meu guía aborixe na zona. Pero o Castrillón e o posible templo de Pedra Fita —dúas das construcións que cita Gago— non son os únicos elementos que destacan neste espazo, senón que existen toda unha serie de elementos que, considerados no seu conxunto, conforman un verdadeiro espazo simbólico cuxo uso tan só podemos intuír ou especular sobre el.

O dolmen

O primeiro elemento ou subespazo deste peculiar e  suxerinte conxunto atopámolo cando cruzando a aldea Vilamaior empezamos a subir pola pista forestal que conduce á chaira da Pedra Fita. A man dereita en no que hoxe é un prado observamos un dolmen que forma parte dun campo tumular.

A Pena do Castrillón: petróglifos, pías e cadeiras

Seguindo polo camiño forestal atopamos a man dereita un outeiriño, ou conxunto rochoso, que aparece rematado por un penedo erosionado con grandes cazoletas e que presenta tres elementos moi interesantes. Unha laxe con 17 petróglifos de cruces inscritas en círculos, a carón deles, e labrada na mesma laxe, unha pía circular con canais que a comunican cunha serie de sete pías de forma rectangular (semellantes a muíños naviculares).

O penedo que coroa o outeiro, e a cuxos pés están estas gravuras, é un penedo de granito ó cal a erosión deulle a fasquía da típica cadeira dos mouros, coa salvedade de que o improvisado trono de pedra semella retraballado, de forma que unha das grandes cazoletas foi cortada para darlle a aparencia de asento ou, cando menos, iso é o que parece. Outros penedos do lugar sufriron tamén a acción antrópica, neste caso a mans dos canteiros que deixaron na rocha a pegada dos seus guillos. Esta penedo, segundo teño entendido, recibe o nome popular de Pena do Castrillón, interesantísimo topónimo que o relaciona coa misteriosa estrutura que existe máis arriba e coa cal, xa que logo, podería ter algún tipo de relación.

O Castrillón

A seguinte estación que podemos atopar na nosa viaxe por este espazo simbólico é a coñecida como o Castrillón, un recinto duns 20 metros de diámetro delimitado por un parapeto e un foso. O primeiro que se observa ó chegar ó lugar é a grande presenza de bloques de seixo branco que aparecen esparexidos pola lomba do bosque onde se sitúa o Castrillón. Uns bloques que cando se estudan con detemento non parecen dispostos ó chou, senón seguindo unha orde e formando un total de quince aliñamentos que cunha orientación E-W case perfecta (de 260º)  percorren o espazo que se estende pola parte alta da lomba onde se sitúa o Castrillón e no medio dun frondoso piñeiral.  O interior do recinto está libre de seixo e hoxe en día foi despexado de árbores, o que lle dá o aspecto dun grande cráter. Tampouco se aprecia restos de construción algunha. A presenza de tanto seixo na zona e colocado dun xeito intencionado coido que debería ser obxecto dunha análise detallada pois, como é ben sabido, o seixo non é unha pedra calqueira e na nosa tradición popular sempre se lle asociou un carácter apotropaico, e aínda hoxe é posible ver en moitas fachadas das casas tradicionais e dos alpendres unha pedra de  seixo con fin protector da edificación e dos seus moradores, por non falar das famosas pedras do raio ou da contrastada presenza de seixos —con carácter simbólico— nos xacementos arqueolóxicos dende o paleolítico.

Os expertos que estudaron o lugar non se poñen de acordo sobre o uso, orixe e función do Castrillón. Así que temos interpretacións para tódolos gustos. Felipe Arias identificou esta construción como unha estrutura de control viario de época romana. García Quintela fala da posible relación entre o Castrillón, o espazo do santuario de Pedra Fita e Lucus Augusti, incluso avanza a hipótese de que a estrutura de postes da Pedra Fita puidese ser un santuario adicado ós deus pancéltico Lug. Manuel Santos, quen fixo un estudo sobre a zona de Adai, non dá ningunha interpretación para o Castrillón pero comentar que as súas condicións de emprazamento e a altura da súa muralla de terra son pouco apropiadas para  a defensa, ademais o seu tamaño é moi reducido para albergar un castro polo que desconfía de que sexa un castro, tal e como está catalogado.

Iso mesmo foi o que pensei eu tan pronto estiven fronte a esta construción, a súa localización na lomba do monte en vez de na súa parte alta farían imposible unha defensa minimamente eficaz, pois con só pórse a 20 metros do recinto pola parte alta da lomba xa estariamos nun plano superior ó das murallas e con total visibilidade e dominio do interior do suposto castro. Isto, unido a ausencia doutros elementos defensivos de consistencia, agás o pequeno parapeto e o foxo, e o reducido tamaño do recinto  (20X20 m aproximadamente) fan que teñamos serias dúbidas, por non dicir descartar, de que o Castrillón puidese ser un castro, a menos que fose o castro dos pitufos.

Brincadeiras aparte, Manuel Gago, pola súa banda, di que lle lembra a algunha castronela altomedieval, pois coñécense castronelas en localizacións similares. A  min, que como todo fillo de veciño teño a miña propia opinión,  ó que me lembra é a un deses henges que adobían a campiña inglesa. Non digo que o Castrillón sexa un henge,  o que digo é que se asemella moito a esas construción megalíticas. Aínda que se botamos man da definición ou descrición física dun henge (segundo á web do English Heritage)  poderíamos dicir que o Castrillón é realmente un henge.

Henge: palabra inglesa para definir unha estrutura arquitectónica prehistórica de forma case circular ou ovalada, de máis de 20 metros de diámetro que consiste nunha escavación limitada por unha zanxa e un terraplén, cunha ou varias (2 ou catro, xeralmente) vías de acceso ó interior abertas no propio parapeto.

No tocante ó seu uso, dise que foron usualmente construídos no período neolítico e poderían ter relación con actos rituais e usos relixiosos —como monumentos cerimoniais—, lugares de encontro, centros de comercio e intercambio, areas sagradas ou un pouco de todo, como serían posteriormente os oenagh célticos. Obviamente, e a falta dunha escavación, este tipo de construción pola súa simple fisionomía poden ser facilmente confundidas con outro tipo de edificacións de épocas posteriores e de usos moi distintos, como curros, necrópoles, edificacións romanas ou medievais, etc, etc.

 

  Dowth henge

(Fonte: http://www.irishmegaliths.org.uk/meath.htm)

 

 Henge de Arbor Low

(Fonte: http://leisure.ezinemark.com/britain-from-the-air-best-aerial-photographs-773668ab5508.html)

Thornborough henge

Fonte:http://www.bbc.co.uk/england/sevenwonders/yorkshire/thorn_henge_mm/index.shtml

Farei un paréntese para comentar algo ó respecto. En Galicia temos mostras de case tódalas expresións construtivas do megalitismo, cítense: dolmens ou antas, menhires ou pedrafitas (por ducias no noso país, aínda que só se cite a lapa de Gargantáns como “auténtico menhir”), mámoas, túmulos, crómlechs ou círculos líticos (hoxe case desaparecidos). Pero non deixa de ser curioso que sendo uns dos posibles berces do megalitismo atlántico non apareza ningún henge, aínda que o feito de non ter sido atopado ningún non quere dicir que non existisen pois, en Galicia e en materia de prospección arqueolóxica, aínda hai moitísimo por facer, por dicilo dun xeito xeneroso. Así que postos a elucubrar, e a risco de cometer un deleito de herexía, eu digo que o Castrillón se me asemella a un henge, aínda que podería ser algún tipo de construción de control viario, como xa se dixo; un curro ou recinto para o gando ou, por suposto, unha estrutura para prácticas cerimoniais, ben relixiosas, ben políticas ou ámbalas dúas xuntas, como é o propio nas sociedades precapitalistas.

Sexa os Castrillón unha estructura defensiva, profana ou relixiosa, hai que ter en conta que a súa forma, dotada de fosos e parapetos, dende o punto de vista simbólico,  fálannos dunha concepción monumentalizada do monte. Son un signo de posesión, de apropiación física e simbólica do espazo. Sirven para diferencia-lo espazo propio do alleo, son construcións delimitadoras e creadoras de espazos propios e identitarios funcionando, asemande, para diferenciar estes novos espazos do caos da natureza adxacente.  Son, xa que logo, a expresión física e tanxible da separación entre o espazo humanizado e a natureza salvaxe e como tal tiñan un valor simbólico e, ás veces cenemonial e sacro, pois nos santuarios defínese o espazo sagrado respecto ó profano e existe sempre un terreo circunscrito de culto.

O Castrillón (Fonte:http://maps.google.com/)

O penedo con coviñas

Pero prosigámo-lo percorrido. O seguinte elemento reseñable, situado a un centenar de metros do Castrillón e en dirección nordeste,  é un grande penedo con dúas ringleiras de coviñas (oito e seis, respectivamente). Estas cazoletiñas, ó igual que o bloques de seixo,  están aliñadas nunha orientación E-W.

O templo da chaira da Pedra Fita

Deixamos este penedo á nosa esquerda e entramos no grande prado que fai de antesala ó outeiriño onde se atopa a estrutura máis singular de todas elas, o posible templo da Pedra Fita. Na parte baixa do outeiro e xa perto do límite co prado descubrimos baixo o manto de follas de piñeiro unha grande laxe de granito  duns 12 metros por 6 metros na que atopamos labrados unha serie de buratos para postes, canais que cicunvalan o espazo e no centro da laxe unha pía circular, de diámetro 26cm, que desauga noutra rectangular de 80cmX32cm.

Fronte a estas dúas pías ábrese unha especie de espazo semicircular, delimitado e rebaixado na pedra, duns 3.30 metros de ancho por 3 metros de longo.

A meirande parte dos buratos para postes aparecen comunicados por unha especie de canle ou rebaixe labrado na laxe. Entre cada dous buratos de poste existe un burato máis pequeno e menos profundo. Na miña opinión este suco serviría de basamento para un murete, posiblemente de materiais vexetais, tipo  parede de vimbias entrelazadas. Os buratos pequenos interpostes aloxarían estacas que darían maior consistencia ó peche. Non vexo pois, nesas canles ningún uso ritual senón un mero uso funcional como solución arquitectónica.

De tódolos xeitos, como opcións de partida poderíamos falar de tres posibilidades arquitectónicas para este edificio:

• Un recinto navicular formado por 18 postes chantados na pedra, sen paredes e sen cuberta.
• Un recinto pechado por muretes, cunha estrutura formada por 18 postes e cuberto por un teito, posiblemente a dúas os catro augas.
• Un recinto navicular formado por unha estrutura de postes cuberta por un tellado e carente de paredes exteriores.

Pero existe unha cuarta posibilidade que, aínda que remota, debería ser contemplada, polo menos como unha hipótese máis de traballo. Esta é a posibilidade de que os buratos da nosa construción non fosen feitos para alberga-lo postes que sosteñen unha estrutura senón para fixar ídolos-poste de madeira. Isto podería xustifica-lo uso ritual que algúns atribúen as canles que conectan entre si gran parte dos buratos dos postes, pois estas supostas canles axudarían a distribuír por todo o perímetro do templo —onde ficarían os ídolos ou representación das deidades— as libracións e ofrendas líquidas que  se depositaran ou esparexeran sobre os troncos dos diferentes ídolos. Este tipo de representacións das deidades e de prácticas rituais está recollido sobre todo na Europa xermánica e tamén no mundo céltico polo que, a priori,  non se debería descarta-la probabilidade de que existira algo similar na Gallaecia.

Malia ó dito e como dixen antes, eu inclínome pola terceira opción, un templete pechado e cuberto cun tellado. A ausencia de buratos para postes centrais no interior do recinto fai pensar que a solución arquitectónica para a cobertura do edificio debeu ser un tellado a dúas ou catro augas. A ausencia de tella nos arredores, aínda que non concluinte, indica que esta cuberta —de ter existido—  estaría feita de materiais perecedoiros, ben vexetal (xesta, colmo, palla, etc) ou madeira.

Como ven, tan só temos especulacións pero iso é a base teórica para poder trazar unha hipótese de partida. Ademais, estes lugares parece que foron feitos para iso: para facernos pensar, para  esperta-la nosa imaxinación e a nosa fame espeulativa. É certo que a estrutura da Pedra Fita non ten parangón no rexistro arqueolóxico coñecido de Galicia, pero do que  temos moitas mostras similares é das pías que aparecen no interior do posible templo. Coñécense en Galicia varios santuarios que amosan pías rectangulares moi similares á de Adai. Quizais, un dos máis parecidos sexa a Pena Escrita, o altar de Vilar de Perdizes, situado nunha chaira ós pés do  monte Larouco.

Altar de Pedra Escrita.

(Fotografía: María Joao Correia Santos in «Santuarios rupestres no Ocidente da Hispania Indo-europeia: ensaio de tipologia e classificação)

Obsérvense as similitudes entre a pía ou lacus rectangular da construción de Adai e a de Vilar de Perdizes, no Larouco.

A similitude entre ámabalas dúas formacións estaríanos a falar de que nos haxamos ante unha estructura de uso similar, neste caso o altar ou pedra cerimonial dun sntuario, un santuario a ceo aberto no caso portugués e unha construción máis elaborada —probablemente un templo— no caso galego .

Deixamos o candidato a templo e nos adentramos no outeiro. A súa parte alta está coroada por grandes penedos que forman numerosos abrigos rochosos.

Moitos destes pelouros presentan grandes cazoletas froito da erosión. Foi nun destes abrigos onde atopei un interesante anaco de cerámica. En datas posteriores, un arqueólogo especialista en cerámica confirmaríame que o anaco atopado pertence a época medieval, o cal aínda me deixa máis perplexo. Seica nos anos 80 foron atopados, entre outros obxectos,  numerosos fragmentos de cerámica no prado da Pedra Fita.

Como conclusión reitero que, en canto á funcionalidade da peculiar estrutura de postes, a min non me cabe dúbida de que estamos ante un templo, un espazo sagrado e ritual, máis o tipo de prácticas relixiosas, a súa advocación –se é que a tiña—, a cronoloxía do seu uso e a súa datación é algo que a día de hoxe, e a falta de maiores estudos, descoñecemos.

O que si podemos facer é abri-lo noso diafragma, a nosa óptica de visión e ver se en Europa atopamos estruturas similares e cal era o seu uso. Unha ollada rápida revélanos a existencia de estruturas de postes de aparencia similar á de Adai, aínda que nesta quedaría por determina-lo seu uso e a cronoloxía para saber se corresponde aplica-lo método comparativo con rigor e fundamento ou simplemente estamos comparando formas similares pero fondos distintos. García Quintela e Santos Estévez citan varios templos que poderían corresponder a estruturas paralelas á da Pedra Fita.

O templo de Knockaulin en Irlanda, unha construción circular de troncos datada no século IV a.dC.

Reconstrución do santuario irlandés de  Knockaulin

O santuario francés de Gournay-sur-Aronde que sufriu varias modificación ó longo do tempo pero que inicialmente estaba formado por unha estructura de foso ovalado,  de tamaño similar á de Lugo, e rodeada por nove buratos circulares.

Reconstrución do santuario de Gournay-sur-Aronde no século III adC.

(Deseño de J.J. Brunaux) (Fonte: http://www.gournaysuraronde.com/histoire.html)

Plano xeral das estruturas do santuario de Gournay-sur-Aronde
(Deseño de J.J. Brunaux) (Fonte: http://www.gournaysuraronde.com/histoire.html)

 

O santuario de Le Donon en Alsacia, o de Libenice en Chequia ou o de Piavalle en Italtia son outros dos que citan estes historiadores como posibles paralelos –cando menos arquitectónicos— coa Pedra Fita. Eu engadirei tres exemplos máis. Dous datados na Idade do Bronce e outro na Idade do Ferro.

O primeiro deles é a Totenhouse ou templo mortuorio de Grünhof-Tesperhunde. Unha estrutura rectangular de postes e cuberta . a diferenza do templo de Adai que está realizado sobre unha laxe de granito, o alemán está feito sobre unha base feita con pedra e cachotería na que se realizaron os buratos para os postes. É interesante o feito de que hoxe en día ámbalas dúas construcións fican no linde dun bosque e a carón dun grande prado. Ademais, a arquitectura do templo mortuorio de Grünhof-Tesperhunde ben podería ser moi similar á que presentaba no seu día o da Pedra Fita de Adai.

Templo mortuorio de Grünhof-Tesperhunde

(Fonte: libro “Sociedade europeas en la Edad del Bronce”, de A.F. Harding. Debuxo orixinal do traballo de K. Kersten Das Totenhaus von Grünhof-Tesperhunde (1936))

Base de pedra cos buratos para os postes sobre a que se erixía o templo de Grünhof-Tesperhunde

(Fonte:http://www.fotocommunity.de)

Un segundo exemplo é o templete de postes atopado nunha zona pantanosa de Barger-Oosterveld.

Alicerces da estructura recangular de postes de Barger-Oosterveld

(Fonte: http://asserjournaal.nl)

Recreación do templete de Barger-Oosterveld

(Fotografía: http://www.lichtpunt.nl/nieuwspunt/drents-museum/)

O terceiro recinto cerimonial que podemos traer a colación é o recentemente descuberto en Noruega, refírome ó  templo pagán adicado a Odín da localidade de Ranheim. Un recinto que estivo en uso dende o século VI-V adC. ata o X dC., cando foi abandonado por mor da presión do cristianismo e das súas conversións forzosas.

(Fotografía: http://heathenpride-aladecuervo.blogspot.com.es)

 Este tipo de santuarios escandinavos adoitaban ter grandes recintos dotados dunha grande sala central chamada hof, e con frecuencia tamén posuía un pequeno edificio a xeito de capela, que é a estrutura rectangular de postes que se ve na fotografía. Nestes santuarios adoitaba representarse os antepasados e os deuses Odín, Thor e Frey en forma de rostros tallados en postes de madeira. Uns ídolos ós que se lles ofrecían sacrificios e se lles rendía culto dentro destes templetes ou capelas.

 

Recreación artística do santuario. Obsérvese o templo de postes, o altar sacrificial, a casa cerimonial e a avenida procesional. (Autor: Preben Rønne, Science Museum/NTNU]

(Fotografía: http://archaeologynewsnetwork.blogspot.de)

Por suposto, o achádego espertou o interese da comunidade científica e tivo ampla repercusión nos medios de comunicación. Segundo eles, é un santuario sen parangón en Noruega, tal e como podería se-lo da Pedra Fita en Galicia, pero para iso axudaría tamén ter unha Administración concienciada e involucrada coa protección do noso patrimonio e a investigación da nosa historia e unha Academia con ganas de saírse do guión de estudo do sota-cabalo e rei ou, o que é o mesmo, mámoa-petróglifo e castro se falamos do pau de ouros ou castrexo-romano e medieval se falamos do pau de espadas.

Quero aclarar que o motivo de citar todos estes templos non é facer unha comparación estrita e unha extrapolación entre o noso presunto templo de Adai e estes santuarios europeos, senón chama-la atención de que no rexistro arqueolóxico europeo, tanto da Idade do Bronce como da Idade do Ferro, constátase a existencia de espazos rituais e cerimoniais construídos ex profeso para o culto. A lóxica antropolóxica (tendo en conta os contextos históricos e culturais dos pobos da Europa do Bronce e do Ferro e o seu mundo simbólico e relixioso, moitas veces compartido)  lévamos a pensar que en Galicia deberon tamén existir construcións deste tipo, é dicir verdadeiros templos monumentais, máis alá dos santuarios naturais e das hierofanías en fragas ríos e montes.

Ben, deixémo-las comparación que sempre son perigosas cando non se fan dentro da mesma área cultural e do mesmo horizonte cronolóxico, e continuemos analizando o resto de elementos do noso particular “santuario”.

 

A pedrafita da Penela

O último elemento deste gran e complexo espazo simbólico localizámolo no límite nordeste deste pradairo de altura. Alí, a carón dun carreiro atopamos unha grande pedrafita, quizais a que deu o nome de Pedra Fita a toda esta contorna. O rústico menhir é un bloque de granito de 1.60 m de altura por algo máis de ancho, na súa parte baixa.

Ó redor da pedrafita aparecen outros grandes bloques de granito, incluso semella que a pedrafita estea aliñada con algunha destas rochas, feito que tamén  podería ser casual.

Por último, non quero finalizar este artigo sen facer mención a un par de topónimos da zona. O primeiro é ó topónimo da montaña onde se atopa o espazo simbólico que vimos de describir, a Pena do Rei, un nome máis que suxerinte tendo en conta todos os elementos que aparecen na súas lombas. O segundo é o de Lamaboa, nome dun regato que correo pola zona e dun espazo xeográfico entre a Pena do Rei e a Pedra Fita. A historiadora Blanca García Fernández-Albalat cando fala sobre os oenach célticos, e sobre as sete características que ten que cumprir un lugar para poder catalogalo como tal afirma que un oenach —lugar de reunión, festa e asemblea— isto é, un santuario sagrado do mundo celta ten que ser:

“Unha paisaxe considerada chan, e esta chaira soe vir expresada en termos mitolóxicos A asemblea debe ter lugar nunha chaira posto que a chaira é a imaxe da superficie do mar e conecta co mundo do alén. Por ese motivo prodúcese, en ocasións, unha desconexión entre a xeografía real e a mítica e dáse o caso de que se denomine lugar chan ou chaira a un terreo montañoso.[…] Os oenach estaban situados en medio dos grupos de poboación que reunían, é dicir, un lugar entre castros.”

Segundo a mesma investigadora, topónimos como Lama terían este significado de chan intermedio, de chaira sagrada, do que se podería deducir que o topónimo Lamaboa podería evocar a ese antigo santuario. Por suposto, o topónimo Lama —no sentido latino de lodo— en galego tamén pode facer referencia a terreo enchoupado.

Chegamos ó final con máis interrogantes aínda das que tiñamos ó principio. Son tódolos elementos deste espazo da mesma cronoloxía, ou estamos ante un totum revolutum de restos megalíticos, da Idade do Bronce, do Ferro ou incluso medievais? Son, como intúe García Quintela, os distintos petróglifos que atopamos pola contorna marcas delimitadoras dun santuario ou indicadores da ancestral rota que conduce a el ou estamos ante elementos inconexos entre si? É o Castrillón un antigo lugar de congregación, un espazo cerimonial como aparecen noutros lugares da Europa céltica atlántica e que tan ben ten estudado Blanca García-Albalat ou André Pena ou é unha construción militar ou un simple curro? É a estrutura de postes un antigo templo galaico? Estamos ante o noso particular  Entremont ou Roquepertuse? E o máis interesante, se é un santuario canto tempo estivo en activo, que ritos se celebraron alí e a que deidades se lles rendeu culto?

Queda o reto lanzado, agora cómpre ós especialistas intentar dilucidar todas estas incógnitas e moitas outras que de certo xurdirán ante a contemplación e o estudo do santuario de Adai. Eu, pola miña banda, irei traballando a miña teoría.

Como poden ver, atopámonos ante un dos espazos construídos máis interesantes e enigmáticos de canto resto arqueolóxico temos en Galicia. Quizais por iso, e por que estamos no país que estamos, ata hoxe en día non foi obxecto de estudo, prospección e investigación profunda, máis alá dalgúns interesantes —pero loxicamente limitados—traballos  interpretativos feitos en base á observación superficial dos diferentes elementos e ó método comparativo.

Sería desexable pois, un estudo profundo e urxente, unha investigación arqueolóxica seria, multidisciplinar e pilotada por espertos en relixión galaica e en santuarios. Só así se podería dar luz sobre o que hoxe é un misterio. Un máis dos centos de misterios que alberga a nosa arqueoloxía e o noso pasado. O enigmático templo perdido da Pedra Fita e o seu círculo —ou henge— misterioso.  Non dirán que non temos unha terra fascinate….

XA ESTÁ NA RÚA “FOL DE VELENO. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galiza”

É para min unha grande satisfacción anunciar que xa está na rúa o anuario “Fol de Veleno”. Unha publicación da Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) que dá continuidade a aquel modesto proxecto editorial que parín hai xa seis anos e polo que levo loitando todos este tempo. Con este anuario de antropoloxía e historia inauguramos unha nova etapa na cabeceira Fol de Veleno, e ábrese un horizonte renovado, cheo de proxectos, esperanzas e ilusións que, con traballo e a inestimable axuda e apoio da SAGA, estou certo de que poderemos sacar adiante.
Achego o sumario de artigos e o texto da editorial que abre este número de “FOL DE VELENO. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galiza”

EDITORIAL

Cada vez que empezamos un novo proxecto, ou que abrimos unha nova etapa nunha aventura editorial como é publicar unha revista de antropoloxía e historia cómpre facer balance do feito. Cómpre mira-lo pasado, cos pés no presente e a vista no futuro, para saber de onde se ven e onde se quere ir. Para corrixir erros e tentar ir mellorando día a día ata acada-la meta e os propósitos que nos marcamos cando nos lanzamos a esta empresa fascinante pero arriscada. Co paso dos anos un vai aprendendo dos erros e da inexperiencia pero, inevitablemente, tamén vai cometendo novos erros. Velaí a dinámica da aprendizaxe e da mellora continua. Mais, por sorte, os anos tamén van dando novos compañeiros de viaxe, novos folgos e ideas e, asemade, tamén van consolidando fieis apoios e vellas amizades e colaboradores. Así que hoxe é para min unha grande satisfacción inaugurar con este número de Fol de Veleno unha nova etapa desta modesta pero sempre dinámica cabeceira

O anuario “FOL DE VELENO” que hoxe teñen nas súas mans ten a súa orixe na publicación “Fol de Veleno”, un fanzine cultural e de opinión creado e editado polo que aquí escribe aló polo ano 2006. Aquel modesto fanzine que naceu co ánimo de dar a coñecer, dun xeito ameno e asequible, ós distintos aspectos da cultura popular galega, así como de ser un foro libre para a crítica social, foi retomado no ano 2010 polo Grupo de Estudos Etnográficos Serpe Bichoca para transformalo nunha revista de historia e etnografía, o que daría lugar a “FOL DE VELENO. Revista de Etnografía e Historia de Galiza”, cuxo primeiro número saíu á rúa en outubro do 2010. Velaí o pasado, vexamos agora o presente. No ano 2011 a Sociedade Antropolóxica Galega recolle o legado deste proxecto editorial e decide facerse cargo da edición, financiamento e publicación de FOL DE VELENO, mellorando o seu formato, a súa extensión e os seus contidos para reconvertelo no anuario que hoxe presentamos.

“FOL DE VELENO. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galiza” é un espazo libre e de calidade onde especialistas da etnografía, da arqueoloxía, da historia e da antropoloxía galega poidan expo-las súas achegas e as súas investigacións. Ademais ofrece ós novos investigadores que traballan no eido da descuberta e da recuperación da nosa cultura popular e da nosa historia unha canle onde publica-los seus traballos. FOL DE VELENO tamén está aberto ás achegas doutros investigadores de fóra de Galicia e a traballos alleos ó ámbito galego pero que pola súa temática poidan ser de interese para os nosos lectores. Este é pois o futuro, e poden estar ben certos de que os que hoxe compoñemos o equipo editorial desta publicación loitaremos e traballaremos a reo, como ata agora viñemos facendo, para que esta nova etapa deste vello proxecto sexa o máis frutífera posible e cumpra e satisfaga tódalas expectativas que vostedes, amigos lectores, teñen depositadas nela. Non lles roubo máis tempo, pasen páxina pois, e mergúllense sen máis demora na descuberta dos interesantes artigos que lles agardan en “FOL DE VELENO. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galiza”.

Rafael Quintía