MONTE DO SEIXO, A MONTAÑA MÁXICA

Texto de Rafael Quintía incluido no libro do escritor Calros Solla

Monte do Seixo reivindicación da Montaña Máxica

Monte do Seixo, reflexo sagrado da Deusa Nai. Aproximación á antiga relixión

 Por Rafael Quintía

 O Monte Seixo constitúe hoxe por hoxe, e malia a degradación á que se ve sometido, un dos contornos máxicos máis interesantes de Galicia.

Aglutina nun espazo de apenas 5 km² tal número de lugares de culto, restos megalíticos, pedras sagradas, seres míticos e lendas asociadas ó contorno que converten esta mole pétrea nunha especie de parque temático do paganismo galaico máis ancestral.

Trataremos neste artigo de tecer con sutís fíos conectores unha imaxinaria arañeira que relacione os lugares e as lendas desta montaña cos cultos e ritualidades ancestrais ofrecidos á Deusa-Nai. Ritos que nos interconectan con lugares e tradicións doutras terras, afastadas algunhas no espazo pero todas moito máis próximas do imaxinado en canto á concepción espiritual e á cosmovisión que os antigos poboadores tiñan do mundo. Unha concepción do mundo onde a Terra adquire a categoría de deusa e reprensenta a encarnación do nacemento, a morte e o renacemento, pechando así o ciclo vital.

Centrarémo-lo noso estudo nalgúns dos lugares máis representativos e de maior simbolismo desta máxica montaña e trataremos de demostrar, en definitiva, que o Monte Seixo é un gran Olimpo galego dedicado á Tellus Mater latina, á gran deusa Nai Terra.

Comecémo-la nosa análise situando o contexto histórico xerador destes cultos. O paso do Paleolítico ó Neolítico supuxo o tránsito dunha vida nómada baseada nunha economía de cazadores e recolectores a unha vida sedentaria, grazas á xeneralización dos cultivos e á domesticación de animais, é dicir, ó nacemento da agricultura e a gandería. Coa economía agrícola os ritos máxicos non desaparecen senón que se ven favorecidos ó depende-la supervivencia do home das diferentes forzas da natureza. Isto induciu á busca do control dalgúns dos distintos fenómenos que se producen na natureza. Esténdese unha relixión baseada no culto á deusa da fertididade como garante da supervivencia, nos astros e no ciclo solar. Deusas nais que rexían a fertilidade, a abundancia e as colleitas. Constrúese unha nova concepción espiritual fundamentada nos mitos, nos ritos funerarios, na relación espiritual entre o home e a vexetación, na sacralidade feminina e maternal e no misterio da morte, do nacemento, e do renacemento, isto é, unha relixión cósmica centrada na renovación periódica do mundo. E é nesta época na que se desenvolve tamén a cultura megalítica, caracterizada pola construción de dolmens, cromlechs e menhires tan abundantes e representativos da nosa terra.

E precisamente por aí comeza o noso percorrido en Chan de Mamas, campo tumulario hoxe en parte arrasado polas obras do parque eólico.

 

As mámoas aquí situadas están orientadas na dirección leste-oeste, é dicir, seguindo a traxectoria do sol desde o seu nacemento ata o seu ocaso. Isto era un feito común neste tipo de construcións funerarias, así se pode observar na Mámoa do Rei situada no lago de Castiñeiras, Pontevedra (foto abaixo), ou as Antas de Olival da Pega no Alentexo portugués, por pór algún exemplo. O corredor do dolmen apuntaría cara ó nacente e a cámara funeraria cara ó poñente. Segundo algúns arqueólogos e investigadores, a alma do defunto percorrería o corredor iluminado -metáfora do útero da muller- cara ó occidente, a cámara onde abandonaría a luz para entrar na terra dos mortos. O cal indica a crenza ou a esperanza dun novo nacemento, un renacer e novo comezo do ciclo.

A Gran Nai proxenitora, a Mater Paritura -que lle deu a vida a todo o que existe- haberá de recoller esa mesma vida ou alma dos que retornan a ela enterrados en posición fetal nos simbólicos úteros da Deusa que os volverá enxendrar no seu novo renacer.

En Chan de Mamas conta a lenda que foi enterrado oTecelán de Carballás, Nostradamus de Terra de Montes, sabio e visionario que profetizou a fin do mundo.

Non debe ser casualidade que quen vaticinou a fin dos días fose enterrado nunha mámoa, lugar ideado para o renacer á outra vida, nin froito da casualidade deber ser tan peculiar alcume que lle outorgaron “Tecelán” (tecedor de la) tendo en conta que simbolicamente a vida se asocia a un fío ou tecido, de aí que tecer sexa sinónimo de crear unha vida, tanto na tradición grecolatina como no Islán ou nas culturas africanas. O Tecelán sería o derradeiro gardián da Nai, o druída protector que nos advirte e prevén das consecuencias dos nosos actos e da temida Apocalipse.

 

Camiñando cara ó sudoeste atopámonos cunha enorme pedra coñecida como Almadraque de Pirocha (almofada de Pirocha). Conta a lenda que Pirocha, fermosa moura, devoraba os corpos daqueles incautos que ousaban xacer con ela atraídos pola súa beleza e encerraba na dita pedra as súas almas. Atopamos unha similitude simbólica entre Pirocha e unha figura mitolóxica da tradición bereber, a Aishacondesa -reminiscencia da súa antiga relixión- especie de bruxa que se disfrazaba de atractiva muller e conducía os homes á morte. Non deixa de ser curiosa tamén como a actuación da moura Pirocha recorda o comportamento da mantis relixiosa durante a cópula. Animal, por outra parte, xerador do mundo segundo a cosmogonía dalgunhas tribos africanas. Por último, lembra-lo Culto de fecundación dalgúns deuses gregos que acababan devorados pola deusa.

Desviándonos lixeiramente do noso percorrido e encarando dirección noroeste cara ó centro do circo máxico encóntrase A Laxa Mosqueira. Inmensa laxa granítica onde acode o gando vacún e cabalar, que por estes montes pace libre, a reconfortarse co sandador vento salgado que vén do mar atlántico e que nos calorosos días de verán espanta as moscas e demais insectos que mortifican os animais. De aí que se lle chame laxa mosqueira. Pero existe outra virtude atribuída a este lugar e a esta pedra. Unha virtude fertilizadora e que reforza o desenvolvemento da nosa teoría. Segundo a crenza popular as femias ó aspiraren este aire do mar aberto tendidas sobre esta rocha quedan preñadas sen necesidade de intervención de macho. Aquí únense por unha parte a forza do elemento aire -representado polo vento do mar, como vehículo dos poderes fertilizadores atribuídos á auga e ó movemento do mar, que son ben coñecidos desde antigo (poderiamos citar como exemplo o rito do baño das nove ondas na pontevedresa praia da Lanzada)- e por outra o poder da terra, da enerxía telúrica, representada por esta enorme laxa da fertilidade.

Existen en Galicia infinidade de pedras ás que se lles atribúen estas propiedades. Xeralmente son rochas con forma de cama ou leito -algúns antigos sepulcros antropomorfos- ás que se lles atribúen estes poderes fertilizadores e que eran visitadas por parellas que xacían neles coa esperanza de cura-la súa infertilidade. Son coñecidas tamén polo nome de cama do santo, nome que xa leva implícito a correspondente cristianización do lugar. Existe un lugar na faldra oeste do Monte Seixo denominado Outeiro da Cama, lugar onde existía unha pedra fertilizadora á que acudían as mulleres supostamente estériles.

Continuando cara ó sudoeste encontrámonos co outeiro granítico coñecido como a Cruz do Seixo, antiga ara solis hoxe cristianizada desde onde se pode ver no horizonte pórse o sol sobre o mar. Baixo a cruz que coroa este outeiro existe unha pequena cavidade ou cámara rochosa onde, segundo as probas realizadas, existe unha grande acumulación de enerxía telúrica. O cal non é de estrañar se temos en conta que estes lugares de culto non eran escollidos ó chou, malia que a arqueoloxía oficialista disinta de moitas destas afirmacións.

Sobre a rocha cristianizada que coroa esta formación granítica existen dúas pías ou cazoletas, froito da erosión e receptáculo da denominada “Agua do ceo”, augas purificadoras da choiva. Augas ás que posiblemente, como ocorre noutros moitos lugares da xeografía galega, se lles atribuísen poderes sandadores. Feito que xustificaría a existencia dunha cruz labrada no bordo dunha das pías, símbolo inequívoco de cristianización de lugar de culto pagán.

Ata este lugar soben cada 24 de xullo en procesión os veciños da contorna portando a Santo Antón para, unha vez chegados á cruz, celebraren unha cerimonia relixiosa na que o cura bendí as terras e pide intervención divina para garantir un clima propicio para as boas colleitas. Finalizada a cerimonia os veciños emprenden o camiño de regreso portando o santo cabeza abaixo no caso de que a súa intervención non fose a adecuada.

Observamos claramente neste rito cristianizado que pervive hoxe en día o substrato dun antigo culto á Gran Deusa, á Nai Terra venerada baixo mil nomes desde Asia ata América: Venus, Isis, Danú, Pachamama. Un rito no que se lle pide fertilidade para os campos e prosperidade nas colleitas. O mesmo rito de fertilidade para asegurar unha boa colleita que os pobos celtas celebraban o 1 de agosto baixo a festividade de Lughnasa, se ben a devandita festa duraba un mes, as dúas últimas semanas de xullo e as dúas primeiras de agosto. Observamos que o período de celebración da festa celta coincide coas datas nas que posteriormente se instaurou o rito cristián aquí celebrado. Tampouco é froito do azar que o santo venerado sexa Santo Antón, o santo máis casamenteiro (invocado por devotos para pediren parella) e patrón dos animais, sustento básico da sociedade rural.

 

Continuámo-lo noso percorrido polo circo máxico para detérmonos no Coto dos Chirimelos, un dos lugares de poder máis impresionantes do Monte Seixo.

Este pequeno montículo está formado por grandes moles de granito que forman pequenas cámaras entre eles.

Na súa cima está A Porta do Alén. Gran bloque granítico fragmentado en tres partes. Nunha das súas gretas o azar, ou non, puxo unha pedra a modo de lintel conferíndolle a forma do marco dunha porta, á que a tradición popular lle atribúe poderes de verdadeiro oráculo, ademais de porta dimensional. Segundo a crenza, esta porta pétrea permite o paso ó reino dos mortos, á terra dos defuntos. Por iso sempre se debe cruzar de leste a oeste e regresar ó noso mundo desandando os pasos e nunca dando a volta á rocha pois do contrario a alma da persoa quedaría irremediablemente atrapada no outro lado. O dos defuntos.

No mes de novembro, coincidindo co día de Tódolos Santos -antiga festividade céltica do Samaín (31 de outubro)-, nesa noite en que os dous mundos se encontran máis cerca ca nunca e na cal se abren as portas do máis alá, aquel que busque o consello dos mortos pode acercarse a este coto e depositando a correspondente ofrenda en forma de pan e viño ou dunha candea acesa obterá a resposta ansiada que as ánimas do outro lado enviarán flotando no vento. As ofrendas realízanse nun pequeño espazo que existe entre as rochas adxacentes á porta.

Podemos ver nesta crenza o substrato de varias ritualidades superpostas. Por unha parte, a céltica que consideraba a noite do 31 de outubro -Samaín, final do ano no seu calendario- como a noite propicia para presaxia-lo futuro xa que as portas do outro mundo quedaban abertas por unhas horas e as almas dos defuntos e demais espíritos podían invadi-lo mundo dos vivos. Existía a crenza, que perdura hoxe na nosa terra, de que as almas dos defuntos irían esa noite visita-los seus familiares polo que era común deixarlles algo de comida en ofrenda. Antigamente por esta data soíase deixar para os defuntos comida e bebida nos altares das igrexas. Costume que foi prohibido no século XVI polo bispo franciscano de Mondoñedo Antonio de Guevara por considerala pagá e sacrílega.

Ámbolos feitos, busca do oráculo e ofrenda ós defuntos, están presentes nos ritos asociados á Porta do Alén.

Ademais, coa romanización engadíronselle a esta festa elementos propios da festa da colleita romana, celebrada o 1 de novembro en honor á deusa Pomona. Deusa dos froitos e das árbores á que os romanos ofrecían froitos en ofrenda.

Volvemos encontra-lo feito recorrente do culto á Nai Terra e á fertilidade.

Por último, no século IX a Igrexa destinou o 1 de novembro ó día de Tódolos Santos e no século XII asignouse o 2 de novembro como día dos Defuntos, cristianizando deste modo a antiga festa céltica dos mortos. Neste día os católicos acenden velas ou lámpadas de aceite para ilumina-la alma dos seus defuntos na súa saída do purgatorio. Existe a crenza de que cando as candeas se consomen sábese que unha alma do purgatorio alcanzou por fin a luz. Como xa comentamos anteriormente, neste coto dos Chirimelos, xunto á Porta do Alén, aínda se seguían acendendo candeas para guia-los mortos cando se acudía a eles para pedirlles consello.

 

A un tiro de pedra da Porta do Alén encontrámonos co Marco do Vento. Impresionante pedra fita de 6 metros de alto por máis de 12 de contorno, que marcaba a líña divisoria entre as 4 freguesías que comparten a propiedade comunal destas terras. Din os vellos do lugar que nesta pedra é onde o vento dá a volta. Todo indica que esta pedra puido ser erguida por man humana e non por un simple capricho da natureza e da erosión. Se se observa detidamente a pedra podemos comprobar como non forma parte da masa rochosa sobre a que se asenta senón que é un bloque independente que está depositado sobre outra laxa granítica. Ademais, se rodeámo-lo marco observamos que está perfectamente apuntalado por fragmentos de rocha e pequenas pedras que o sosteñen recto, apoiándose na gran rocha situada na súa cara oeste, posiblemente fragmento rochoso do mesmo marco. Recentemente descubrimos baixo o manto de liques que a cobren dúas grandes cruces potenzadas gravadas nas caras sur e leste do marco. Este signo inequívoco de cristianización fainos sospeitar que O Marco do Vento foi un menhir asociado a algún tipo de culto precristián, de aí a necesidade imperiosa da Igrexa por cristianizar estes lugares. Posiblemente un culto asociado á fertilidade xa que este tipo de monumento megalítico foi relacionado con estas crenzas debido á súa forma fálica e á idea de que a súa localización corresponde a puntos onde existe grande acumulación de enerxía telúrica. Na Bretaña, terra de gran proliferación de menhires, as mozas das aldeas realizaban danzas de fertilidade xirando en roda arredor destas pedras e, ó igual que ocorría en Galicia, Euscadi ou nas comarcas megalíticas de Cataluña, as mozas soían acudir a estes menhires para frotaren os seus ventres contra a rocha coa crenza de que este ritual favorecería a súa fertilidade. Outro exemplo encontrámolo na India, onde existen os chamados Linghan que non son outra cousa que menhires tallados que representan o falo de Shiva, Deus creador por excelencia.

 

Chegamos ó extremo maís occidental do noso percorrido para acercármonos á Capela de Santa Mariña Neste lugar celebrábase o 18 de xuño a festa das sementes. Clara reminiscencia do culto á Terra.

Culto recorrente e constante no noso percorrido. Ritos ligados, por exemplo, cos cultos gregos e romanos á deusa frisia Cibeles, gran deusa da nai Terra de Asia Menor. A mesma que os gregos chamaron Meter Theon, nai dos deuses (obsérvese a similitude con María, nai de Deus) ou os romanos Magna Mater. No século VI os campesiños galorromanos aínda paseaban estatuas de Cibeles polos seus campos coa esperanza de que a deusa protexese as súas colleitas. Deusa, por outra parte, vinculada co culto a Santa Mariña de Augas Santas ou a Santa Mariña de Lugo.

Tampouco é casualidade que a capela situada no Monte Seixo estea dedicada á dita Santa e que nela se celebre, como xa dixemos, a festa das semente.

Existe a lenda de que entre as pedras desta caplela habita o lagarto da Santa Mariña, que non é outro que o prefecto romano Olivio responsable do martirio e da morte da santa e salvagarda do paganismo fronte á nacente relixión de Cristo. O dito lagarto intenta coarse baixo as saias das freguesas que alí acoden coa lasciva intención de meterse nas súas vaxinas. Impulso fecundador quizais reminiscencia do que vimos constatando desde o comezo do noso percorrido. Este lagarto podemos asimilalo á serpe ou ó dragón (do grego draco, gran serpe),símbolo da enerxía primordial, das forzas telúricas e animal totémico dos antigos poboadores destas terras, os Saefes, e por extensión dos pobos céltico. Como dato anecdótico cabe citar que nos arredores desta capela foi atopado no 2005 o fragmento dun posible altar ofiolátrico. Fragmento de pedra tallada que mostra a figura dunha serpe e que foi achada entre os cascallos dun vertedoiro orixinado polas desafortunadas obras do parque eólico.

 

Non podemos abandonar este lugar sen detérmonos no que é unha peza clave deste quebracabezas. Referímonos a por nós chamada Pedra solar, antigo marco de termo diocesal situada a uns 60 m da cara sur da capela. Esta rocha foi cristianizada con dúas cruces labradas nas súas caras leste e oeste, esta última cruz de dous brazos. Esta pedra está perfectamente aliñada na dirección leste-oeste indicando claramente a traxectoria do sol ata o punto no que se perde polo horizonte. Esta singularidade e o feito de que non pasase desapercibida para as ansias purificadores do cristianismo reutilizandoa como marco de termo indícanno-la importancia deste lugar e desta pedra en tempos remotos. A constatación de que o fragmento de pedra tallada coa serpe fose atopado a escasos metros desta rocha solar fainos formula-la hipótese non desatinada de pensar que a rocha cristianizada podería tratarse da base do altar ofiolátrico que comentamos anteriormente. Independentemente desta última suposición, o mero feito da súa orientación respecto ó astro rei, da súa cristianización e da localización da capela na súa proximidade indican a preexistencia dalgún tipo de ritualidade arcaica.

Como observación diremos que o uso de pedras como referentes solares non é nada alleo a estas terras e segue hoxe en día vivo, así o podemos comprobar na gran pedra do Outeiro da pena redonda, na zona de Cavadosa, verdadeiro reloxo solar utilizado polos paisanos desta zona da montaña para saber cando son as 12 do mediodía.

A Pedra Solar e a ara solis da Cruz do Seixo son dous dos vértices dun simbólico triángulo solar que se pecha coa Laxa-Moura. Pedra do monte de Meilide, na cara leste do Seixo, onde habita unha moura que adopta a forma de araña e protexe coa súa tea o tesouro que nesta rocha se agocha. A estrutura radial e circular da arañeira ofrece reminiscencias solares e a imaxe da araña no centro da tea foi identificada por algunhas culturas como símbolo da orde cósmica. A lenda asociada a este lugar cóntanos como esta moura arácnido queda engaiolada cando no ceo loce o Arco da Vella, momento este idóneo para facerse co tesouro que custodia. Este feito significativo conéctanos coa tradición galaica máis ancestral, na cal o Arco da Vella representa unha deusa case esquecida asociada á lua e rexeneradora do tempo de das colleitas.

Emprendemos camiño de regreso cara ó vértice Leste do circo máxico e detémonos agora no Castro Ghrande.

 

Este promontorio rochoso está horadado por unha mina custodiada, segundo a lenda, por unha moura fermosa que protexe os tesouros que na montaña se ocultan. Para acceder a estes tesouros, metáfora da sabiduría primixénea, o candidato haberá de pasa-la proba da Pedra do Talle -só aquel que pase baixo ela poderá continua-la busca- e haberá de casar coa dita moura.

Este accidente, a cova, confírelle ó Castro Ghrande un dobre carácter sacro. Por un lado o propio do simbolismo da montaña, como lugar de acercamento ós deuses, e por outro o de valor simbólico da cova, como metáfora do seo materno e da busca do coñecemento oculto e primixenio a través de adentrármonos no útero da Nai Terra. A toponimia desta montaña amósano-la riqueza en lugares como este, covas e fendas escuras e misteriosas que nos conducen ó corpo da nai terra: o campo covo, a cova do areal, as covas, a urceiras das covas…

Este lugar tamén é morada do Rato Rabisaco, que sae en noites de lúa chea, e da galiña dos pitos de ouro, animal a galiña que pola súa capacidade de pór varios ovos ó día foi interpretado como un símbolo de fertilidade e creación e tamén de protección maternal polo modo de defende-los pitiños baixo as ás.

Como non podía ser doutra maneira, tamén encontrámo-la cruz cristianizadora inscrita nunha das súas rochas.

 

O Castro Ghrande comunícase, segundo a lenda, a través dun pasadizo subterráneo coas Lagoas de Xestido e co Pozo Sangoento, verdadeiro cenote sagrado do río Seixo e en cuxas profundidades habita a terrible serpe Bichoca, omnipresente recordo da primixenia relixión e tinguida dunha aura de maldade e pecado polo xudeu cristianismo.

Por este corredor secreto baixa a Besta Branca, magnífico unicornio que guía os cabalos do Seixo ata esta enorme poza para acouga-la súa sede, non sen antes purifica-las augas co contacto do seu poderoso corno máxico.

Na Europa medieval o unicornio identificouse coa figura de Cristo pola súa pureza, castidade, bondade e nobreza. Observamos nesta lenda unha especie de bautismo simbólico no cal Xesús, o salvador, conduce as bestas pagás da montaña cara ó val fértil para bendicilas coa auga purificadora. Observamos tamén como o unicornio purifica as augas onde habita a ancestral deidade pagá eliminando todo veleno e maldade que resida nelas, o cal reflicte un claro simbolismo cristianizador.

Pero, por outra parte, o unicornio asóciase á lua e á auga desde que na antiga Babilonia representase un dos dous poderes que rexían a vida sobre a terra: o sol identificado polo dourado león e a lúa identificada polo branco unicornio. O unicornio como símbolo lunar representaría a fertilidade.

Este segundo e máis ancestral valor simbólico da Besta Branca lévanos a desviármonos momentaneamente do noso percorrido para facermos un necesario alto noutro lugar de claro simbolismo lunar, o Outeiro das lúas novas. Conta a lenda que habitou nunha aldea destes lares un xigante coñecido polo seu descomunal tamaño como Home da legua. Segundo contan, nunha ocasión este xigante estendeu os seus brazos e co seu dedo índice fixo un buraco na lúa. Os anacos desprendidos caeron no alto do monte Seixo, no lugar de Coto de Portapeón, formando un montículo pedregoso ó que bautizaron como Outeiro das lúas novas. Esta sería a explicación popular para xustifica-lo curioso e significativo nome do dito lugar, pero non pode escapar á nosa sospeita a suposición de que baixo ese topónimo está o substrato do antigo culto lunar. A observación da relación existente entre este astro e as mareas ou o ciclo menstrual feminino fixo inevitablemente que fose asociado desde a antigüidade á fertilidade, como xa dixemos, e por conseguinte á divina feminidade. Chegados aquí, e como outra curiosidade máis, é necesario facer unha paréntese para volver recordar como o influxo da lúa tamén afecta ó comportamento do mítico Rato Rabisaco do xa coñecido Castro Ghrande. Ademais deste significado de fertilidade, os cambios cíclicos de apariencia que sofre a lúa levou a identificala tamén cos procesos de morte e resurección. Isto implica que a fase de lúa nova (a lúa nova do noso topónimo) simbolice a morte, unha morte temporal que se supera co renacer no máis alá. O mesmo feito que constatamos ó principio da nosa viaxe nos úteros dolménicos de Chan de Mamas.

 

Volvemos ó noso percorrido inicial polo circo máxico do Seixo e retomámo-lo pasadizo secreto do Castro Grande para regresarmos ás Lagoas de Xestido, hoxe en día desecadas pola irresponsable man do home que nos anos 50 intentou converter este mar interior nun inútil pasteiro. Conta a lenda que estas tres lagoas se formaron de forma milagreira nos tres puntos onde deu botes a cabeza de Santa Mariña cando foi decapitada. Como castigo por tal acción a cidade romana de Tentrinán, e morada dos asasinos da santa, foi asolagada e pereceron tódolos pecadores que alí vivían.

As lagoas asócianse con ritos de tránsito á outra vida. O sol desaparece no horizonte occidental afundíndose baixo o mar e reaparece no outro lado, no mundo dos mortos representado simbolicamente nos lagos e nas lagoas, como símil ou metáfora do mar. A tradición conta que estas lagoas reproducen os movementos das mareas do mar. Movemento, como xa comentamos, de cargadas connotacións inseminadoras. Na lagoa máis pequena, Lagoa da muller morta, habita unha moura costureira cuxa máquina de coser só funcionaba con fíos de ouro.

Podemos oberva-las similitudes simbólicas, que xa comentamos, entre a figura desta moura costureira e o Tecelán de Carballás. O mesmo simbolismo que podemos aplicar á arañeira da Laxa Moura, aínda que esta recibe tamén a influencia simbólica da roda e do Sol.

Antes de chegarmos ó noso destino final no Outeiro do Coto, desviámonos un pouco cara ó norte para facermos unha penúltima parada no Campo do Boi, prado onde o mítico boi tricornio Pecheche pasta libremente. Figura esta de gran contido simbólico por representa-la forza e a enerxía creadora, que reforza aínda máis se cabe a teoría que vimos expondo. Contan que este boi era un verdadeiro semental capaz de deixar preñada a canta vaca fose mester. Auténtica icona fertilizadora que ve acentuada a súa condición pola súa imponente fronte tricornia como exaltación do seu poder fálico, símbolo inequívoco do poder rexenerador e fecundante da gran deusa, da nai Terra.

Non podemos finalizar este artigo sen facermos mención a dúas lendas significativas para o noso estudo. A primeira é a que conta como San Xoán, patrón da freguesía de Cerdedo á que pertence parte do Seixo, derrotou a gran serpe que aquí habitaba e que tiña aterrorizada as súas xentes. O santo, nun claro acto de cristianización simbólica do ofídico culto pagán, enterrou a besta nas entrañas do monte deixándolle, nun acto de santa bondade, un burato para que puidese repirar. Este infernal lugar coñécese desde entón como o Embigho do becho. Esta interesante denominación, embigo, representou o centro do mundo para gran parte das culturas antigas (Cuzco -embigo do mundo para os Incas-, Monte Gerizim -embigo da terra para os hebreos-) e lévanos directamente a recordar como na cultura grega o omphalos (embigo), tanto o do oráculo de Delfos como o da illa de Creta, os conectaban simbolicamente co corpo da deusa Gea, reunindo simbolicamente o deus supremo Zeus e a deusa da Terra Gea, considerándoos a orixe dual de toda a enerxía creadora do universo, do manancial da vida. Aínda que posiblemente sexa outra curiosa casualidade que o lugar onde se encerra a gran serpe do Monte Seixo, símbolo ancestral da enerxía telúrica, se denomine o Embigo do Bicho, ou non?

 

A segunda lenda significativa é a da serpe Ghraubuliña, temido réptil que ataca o gando que pasta na montaña coa intención de mamarlle o leite dos seus ubres; a súa insaciable sede fai que nas noites cálidas de verán baixe ás aldeas coa intención de coarse sixilosamente nas alcobas e mamar das mulleres paridas. Ó igual que a serpe que derrotou San Xoán, que o lagarto de Santa Mariña, ou que a serpe acuática Bichoca que habita no Pozo Sangoento, a Ghraubuliña reflicte a imaxe maligna que o cristianismo lle deu a este réptil, identificándoo co demo, a destrución e o mal. Visión que chegou ata os nosos días malia que desde antiguo se identifica a serpe coas forzas esenciais da terra. A civilización minoica reprentou o réptil entre os atributos da gran deusa primixenia e como símbolo de fertilidade relacionado co mundo dos mortos. Tamén no Antigo Exipto onde aparece asociada á deusa Isis, deusa que representa o principio feminino, fonte de toda fecundidade e de toda transformación. Por último, os celtas asociáronas ós pozos de auga con propiedades curativas e a deuses da fertilidade e da virilidade. Todas estas lendas, reforzadas co achado dos restos dun probable altar ofiolátrico fannos sospeitar que o monte Seixo albergou ancestrais cultos á serpe, con todo o contido simbólico que a estes seres se lles atribúe na nosa cultura pre-cristiá, gardián de recintos sagrados ou do mundo subterráneo, guía das almas, símbolo sexual ambiguo -masculino pola súa forma fálica e feminino polo seu ventre- e símbolo da enerxía capaz de renovarse incesantemente.

Por se faltaba algún elemento nesta análise, citaremos rapidamente dúas figuras do panteón mítico do Seixo que nos deixan testemuña dos cultos e dos temores ós fenómenos atmosféricos da natureza, que marcaban a vida e a supervivencia das sociedades agrícolas. Temores que albiscamos baixo as seguintes lendas:

Os Cabaleiros da Choiva, humanización do fenómeno atmosférico consistente nun vento que trae choiva e que parece que vén galopando. Diremos que a choiva, ó igual que a auga e a terra, foi un dos principios fértiles por excelencia.

A Picañoa, brétema que irrompe bruscamente nos campos. Fenómeno cuxo simbolismo se asocia á indeterminación, ó paso dun estado a outro ou ó máxico.

Chegamos, agora si, ó final do noso percorrido máxico por este templo natural da Gran Deusa primixenia. E facémolo no “Outeiro do Coto”, punta máis oriental e de maior altitude do noso percorrido e final do círculo máxico do Monte Seixo. Segundo a tradición recollida, a este cume subían as que o insigne Castelao chamou “viúvas de vivos e mortos”. Desde aquí arriba e coa mirada posta no mar océano, que nos días claros se albisca no horizonte, as nais, irmás e mulleres dos centos de miles de galegos que tiveron que emigrar a América agardaban esperanzadas as noticias dos seus ** seres queridos que o vento, sempre presente nestes cumes, traería de alén do mar.

Ese ar, reino intermedio entre a terra e o ceo, a través do cal chegan as mensaxes que os deuses lles lanzan ós homes. Ar símbolo da esencia vital na tradición cristiá. Sopridos místicos que lle transmiten ó home o espírito da vida.

O mesmo ar, o mesmo vento que preña o gando na Laxa Mosqueira, o mesmo vento que aviva as candeas que guían al almas dos defuntos do Coto dos Chirimelos na Porta do Alén. O vento que dá a volta no Marco do Vento, o mesmo vento que fai soa-las campás da desaparecida Tentrinán, o que axita as augas das Lagoas de Xestido, as crinas da Besta Branca e do Pecheche, o vento no que planea o Paxaro Enghoto e o Picamillos, misterioso corvo branco. O mesmo vento que azotou durante miles de anos esta montaña máxica. O mesmo vento que agora move os aeroxeradores que destrúen e profanan o que un día foi un chan sagrado, o gran templo natural dedicado á nosa Nai Terra, o Monte Seixo.

(Fotografías: Arquivo do Grupo de Estudos Etnográficos Serpe Bichoca) 

UNS NACEN DE PÉ E OUTROS COMO XOSÉ

Teño un amigo que é un pouco peculiar, ten esa cousa, que lle vai facer.

 

Cando os mozos devecían por ter un supermirafiori preparadillo —pegatina de discoteca Saturday incluída—, el era feliz paseando en bicicleta por Pontevedra.

 

Cando tódolos compañeiros nos metemos a aprender a toca-la gaita el colleu o bombo. Claro… sendo da terra da chispa era o que máis se lle parecía á roda de afiar.

 

Cando decidimos meterlle man a outros instrumentos, el botoulla á taboa de lavar. Vamos, o normal, o instrumento que se lle ocorrería a calquera, iso si, con dedais de buxo.

 

Cando coa febre inmobiliaria todo o mundo andaba na procura da galiña dos pitos de ouro, el andaba trala pita de Mos. E cando se puxeron de moda os pitbull e os rottweiler, como non ía ser menos, el mercou un can de palleiro, dos de verdade, con papeis, dos da terra.

 

Cando abriron o Carrefour e todo o mundo toleaba por pasar alí dentro a tarde do domingo, a el deulle por ir limpar un río. Así é el, retranqueiro como os meandros do río que eles chaman Gafos e eu —como son de Salcedo— chamo Tomeza.

 

Agora que temos autovías para emigrar, autoestradas con asaltadores nas peaxes, agora que nos traen o AVE Cesar moriturum te salutam, agora que 5.000 anos despois se decataron de que as rotas marítimas pasan pola nosa costa e Vigo vai ser gran porto da autoestrada do mar, agora que as dúas Xuntas de Galicia/Za vanlle dar cartos a Citroën para que faga un coche eléctrico, vai o meu amigo e di que quere un burro, pero non un burro calquera senón un burro fariñeiro, que non ten nada que ver con Sito Miñanco, ollo!!

 

Xa non sei se o que quere é moer coa moa do seu bombo ou quere estragarlle o negocio á OPEP. Quizais con isto da crise queira facer un Arca de Xosé con tódolos bichos raros en perigo de extinción. Gaiteir@ xa ten, agora a pol@ burr@ fariñeir@ (que moderno me quedou est@).

 

Así que en vista do percal, como o aprecio e sen que sirva de precedente, está vez serei eu quen lle cumpra o seu desexo. Non é que de súpeto me invada un incontrolable impulso de xenerosidade e desprendemento material. Non, non son persoa tan desprendida como el…que a mínima ocasión se desprende do seu bombo, pero, contaxiado polo seu inquebrantable espírito ecoloxista,  eu tamén me quero preocupar polas especies en perigo de extinción e como el é o único amigo con boina que teño e o quero conservar…aí tes querido Xosé un fato de burros para que elixas. Van da miña conta.

 

Burro de proximidade

Burro de compañía

Burro de ida

Burro de volta

Burro á sombra

 

A NOITE DOS CALACÚS

 

 
-ORIXE HISTÓRICA DA NOITE DOS CALACÚS-

A orixe desta festa de defuntos e da tradición da talla de caveiras de calacú pérdese na noite dos tempos e posiblemente as celebracións de hoxe en día sexan a mestura das tradicións e dos ritos dos diferentes pobos que pasaron por esta terra.

Así, para os celtas o Samaín ( 31 de outubro) era a derradeira noite do ano e considerábase un momento propicio para presaxia-lo futuro. Pensaban que nesta noite as portas do outro mundo quedaban abertas e as ánimas dos difuntos, e outros espíritos, invadían, por unhas horas, o mundo dos vivos. As ánimas dos finados voltaban para visita-las súas famílias nas que foran as súas casas para quentárense a carón do lume e comeren dos alimentos que lles tiñan preparados. Os druídas celtas tamén acendían grandes fogueiras e colocaban as caveiras iluminadas dos seus inimigos no máis alto dos castros co aquel de escorrentaren os espíritos malignos. Posiblemente de aí vén o costume de facer caveiras coas cabazas e pórlles despoís unha candea acesa dentro. Esta tradición conservouse ata os nosos días en toda Galicia e en cada lugar recibe distintos nomes: calacús polas Rías Baixas, caveiras de melón en Cedeira, calabazotes en Ortigueira, colondros en Ourense, etc. Hai apenas 25 anos aínda se facían na parroquia de Salcedo. Tamén perdurou o costume de non recolle-la mesa nesa noite ou de preparar comida de máis e deixala na cociña para que as ánimas dos familiares defuntos tivesen algo que comer nesta noite máxica en que nos virían visitar. Ata hai pouco, en Terra de Montes, a xente subía na Noite de Defuntos ó complexo megalítico de Portalén —no Monte do Seixo— e alí, tras ofrecerlles unha ofrenda ós defuntos en forma de pan, viño ou unha candea, solicitáballes consello. No vento que zoa entre as pedras da Porta do Alén viría a resposta do oráculo.

Os romanos, despois da conquistaren territorios célticos, engadíronlle ó Samain elementos da súa Festa da Colleita, celebrada o 1 de novembro na honra de Pomona, deusa dos froitos e das árbores, á que lle ofrecían ofrendas en forma de froitos e outros produtos da natureza. En Galicia consérvase o costume da celebración de Magostos por estas datas, festas nas que se comen castañas asadas, e outras comidas típicas destes días. Os cristiáns celebran o 31 de outubro a véspera de Todolos Santos, os católicos recordan os seus mortos e acenden candeas que lles serven de guía e teñen que estar prendidas ata que se consuman para que os seus defuntos atopen a saída do purgatorio. Foi no século IX cando a Igrexa destinou o primeiro de novembro ó día de Tódolos Santos e no século XII o día seguinte coma Día de Defuntos, cristianizando deste xeito as antigas festas pagás dos mortos. Coa cristianización, a Igrexa prohibiu moitos destes milenarios ritos por consideralos pagáns e foron os nenos os que transformaron e continuaron estas celebracións. Suplantando con disfraces ós defuntos, percorrían as casas pedindo carne, pan, viño e doces, que gardaban nas súas bolsas para consumi-los logo nas súas casas. Cumpría logo botar unhas cantigas de agradecemento polas viandas recibidas ou ben de escarnio cara ós da casa, deestes non lles teren nada preparado. Este costume, que hoxe nos parece propio do Halloween americano, era tradición común en Galicia, e xa no século XVI o inquisidor, humanista e bispo de Mondoñedo Frei Antonio de Guevara ten comentado este costume do lugar que para el era descoñecido:

“Constounos pola visita que o día de Tódolos Santos e o día seguinte de Defuntos andan tódolos mozos da freguesía a pedir polas portas e danlles pan e carne e viño e freixós e pixóns e outras cousas, e que piden así os fillos dos ricos que os pobres; e por ser máis este rito xentil que cristián, ordenamos e mandamos que, de aquí en diante, ningún mozo vaia aqueles dous días de porta en porta a pedir, senón que o beneficiado, o rector e o primiclero e outro que nomease a freguesía pidan aquel pan e todo o demais que lles deran ou repartan na igrexa o Día dos finados entre os pobres e necesitados, so pena que o pai ou a nai que enviara o seu fillo a pedir aqueles días pague mil marabedís[…]”

En canto á tradición de preparar comida para os defuntos que nos viñan visitar esa noite liminar, transcribimos a continuación outro texto do mesmo bispo:

“[…] achamos ter costume en moitas partes deste noso bispado que nos mortuorios que fan, e o Día dos finados, que é outro día de Tódolos santos comen e beben e poñen mesas dentro das igrexas e o que é peor, poñen xerros e pratos encima dos altares facendo aparador deles. Ordenamos e mandamos que ninguén sexa ousado nos semellantes mortuorios e honras e Días de finados comer nin beber nas igrexas, so pena que pague cada un dous ducados e o cura que o consente catro”.

Como o bispo franciscano de Mondoñedo Antonio de Guevara non era galego, non coñecía estes costumes e mantiña a crenza de que tódalas nosas tradicións atlánticas eran de procedencia xudía ou mourisca, e dicidiu prohibilas con ameazas, multas e castigos.

Hoxe en día en Galicia aínda se conserva a tradición de facer caveiras de calacús e iluminalas con candeas acesas, cócense castañas con anís para as ánimas do purgatorio, fánsenlle ós rapaces colares de castañas cocidas para que os leven pendurados ó pescozo, cómense doces como os ósos de santo, déixase a mesa sen recoller para os familiares defuntos que nos veñen visitar esa noite. Acéndense lampadiñas de aceite e pequenas candeas sobre as lápidas dos noso defuntos. Cando estas candeas se consomen, indica que unha ánima do purgatorio alcanzou, por fin, a luz. Quizais a mestura de todos estes elementos sexa, como dixemos, a orixe da actual Noite de Defuntos e dos Calacús.

Para finalizar, cómpre comentar que existe a crenza común de que a Noite dos Calacús, o Samaín, ou o Halloween (All Hallow Eve = véspera de Tódolos Santos, en inglés) —que no fondo son celebracións cunha mesma orixe— é unha festa orixinaria dos EEUU, mais non é certo como acabamos de explicar. Foron os dous millóns de galegos que emigraron a América dende o século XIX, os emigrantes irlandeses e os doutras nacións atlánticas que tiveron que marchar ós EEUU os que levaron alí esta ancestral celebración que, por desgraza, retorna hoxe en forma de cutre Halloween desvirtuado e convertido nun comercial Entroido festivo e discotequeiro carente do fermoso significado máxico e ritual que tiña antano a nosa Noite de Defuntos.

BRICOMANÍA

“Bricomanía”

 

Soborna un conselleiro,

unta un alcalde,

merca un técnico de patrimonio,

de medio ambiente

ou de ambiente enteiro

 

Engana a xente.

Promete cartos a mazo,

róuballe ó monte,

o futuro, o pasado

A alma

 

Abre mil pistas

Leva todo por diante

Manipula informes

Salta as leis,

(é moi doado cun pouco de práctica)

 

Traino todo de fóra

Non deixes un peso aquí

(non fága-lo parvo, ninguén o fai)

 

Enche o monte de tarabelas

e as montañas de merda

Vende a túa enerxía limpa

 

Enche os petos de cartos

e a boca de mentiras bonitas,

 

Di vangarda de Europa, innovación,

progreso, futuro, ecoloxía,

enerxía renovábel, esas cousiñas

 

Non te preocupes

temos montes dabondo

onde renova-lo teu negocio

 

Industrializa as montañas

mentres poidas e che rían as grazas

pero non sexas cobizoso,

os ríos e a costa deíxaos para outros

 

O domingo descansa,

pon unha camisola de I love Nature

e leva a familia a comer ó campo

que xa era hora non?

 

Noraboa, es todo un manitas

Seguindo estes sinxelos

briconsellos

xa tes un parque eólico

en Galicia

 (Fotografía: Parque eólico da Serra do Cando. Autor: F. Sutil)