O CASTRO DE RIBADUMIA. REAPRENDENDO A HISTORIA

O castro de Ribadumia (o Monte do Castro) é un deses castros que poderían facer mudar moitos dos estereotipos que os arqueólogo e historiadores —ou cando menos algúns deles— teñen establecido en relación a ese constructo académico e ideolóxico que chaman cultura castrexa.  O Monte do Castro de Besomaño, dominando o Val do Umia,  é un deses castros que aparecen de cando en vez achegándonos novos datos sobre o noso pasado, e confirmando vellas teorías e sospeitas moitas veces caladas polo medo ó que dirán.

Estou certo de que moitos máis castros interesantes como este verían a luz se houbese unha decidida e sistemática política administrativa a prol da investigación arqueolóxica en Galicia, e da defensa e posta en valor do noso inxente patrimonio. Pero isto é o que temos.

Ata agora, os valedores da corrente autoctonista e romanicista da cultura castrexa defendían que estas sociedades eran organizacións sociais pacíficas, igualitarias, agrícola-gandeiras (confundindo sistema económico con organización social) e bastante limitadas en canto á súa tecnoloxía, metalurxia e arte plástica, cando menos ata á chegada dos romanos que viñeron a “civilizarnos” e sacarnos do noso atraso tribal e bárbaro. Por exemplo, repítese continuamente que os romanos trouxeron os castiñeiros á Galicia dende o Asia Menor pero, se ben é certo que os romanos plantaron moitos castiñeiros, os rexistros polínicos confirman que os castiñeiros e rebolos xa existían en Galicia con data anterior á chegada dos romanos. Tamén se di que foron eles quen trouxeron os muíños xiratorios pese a que xa se utilizaban antes da conquista romana.

Esta idea de que a cultura castrexa era unha sociedade carente de belicosidade —o que por outra banda sería un caso único na Europa da Idade do Ferro, unha sorte de oopart histórico— é o que sustenta argumentos como o que as murallas, parapetos, fosos, terrapléns e demais elementos defensivos dos castros non fosen tal, senón símbolos de ostentación e prestixio. Por suposto, que unha grande muralla de pedra sirva como símbolo de ostentación desa comunidade non quita para que deixe de ser unha muralla defensiva. De tódolos xeitos, argumenta-la suposta falta de belicosidade dos galaicos en base ó maior ou menor grosor ou monumentalidade das súas murallas tampouco é un argumento concluinte pois é ben sabido que os espartanos –posiblemente o modelo de sociedade guerreira máis clara da historia— non rodeaban as súas cidades de murallas e, por outra, parte das estruturas da muralla podías estar feitas con empalizadas de madeira —como ocorría en toda Europa— que, debido á acidez do chan galego, non deixan rexistro arqueolóxico, co que moitas murallas que hoxe vemos como baixas podían ter orixinalmente unha altura considerable.

Este pacifismo galaico, segundo a clásica argumentación que estamos a referir,  fixo que a conquista romana non fose tal, pois apenas tería habido resistencia por parte dos nosos devanceiros e a chegada das lexións converteuse nun mero paseo pola nosa xeografía habitada por labregos que non sabían nin facer unha basta escultura de pedra e moito menos empuñar un arma.  Vamos, que segundo esta interpretación a conquista romana foi algo así como “Bienvenido Mr. Marshall”.

Hai unha especie de axioma ou máxima na teoría autoctonista e romanicista da cultura castrexa que dende o plano antropolóxico non se sostén por ningún lado e que renxe máis que unha carrilana oxidada dun vello carrusel de feira. Vexamos cal é esa pirueta argumental. Como os chamados castrexos non eran belicosos as armas que tiñan non eran para a guerra senón que eran elementos de prestixio. Cando menos esa a explicación que se dá para as armas atopadas nos xacementos arqueolóxicos. Como aparecen moi poucas armas –segundo din— a conclusión á que se chega é que non había guerreiros nestes pobos senón que eran todos agricultores, aínda que as ferramentas agrícolas que aparecen son aínda menos que as armas. E xa que falamos de sociedades igualitarias, alguén debería explicar como é posible que nunha sociedade supostamente igualitaria, pacífica e agrícola-gandeira unha espada puidese ser un símbolo de status e de prestixio social.

Vamos ver señores, para que un elemento sexa de prestixio nunha sociedade determinada ten que existir unha elite social que posúa ese tipo de obxectos inalcanzables para o común do pobo. Iso provoca que aqueles que queren ser ou aparentar unha clase social superior á súa,  ou que queren gañarse un novo status social fagan todo o posible por posuí-los obxectos propios que definen á elite. Na nosa sociedade capitalista, os que queren medrar na escala social ou aparenta-lo que non son intentan, se poden, levar no pulso un Rolex, ter no garaxe un BMW, ser socios dun club de golf, deixarse ver polo pertinente liceo casino ou vestir con roupa de Armani, por pór tan só uns exemplos moi básicos. Por que eses son –entre outros— os símbolos identitarios das clases altas da nosa sociedade. Nunha sociedade agraria e gandeira un símbolo de status e de prestixio podería ser ter moitas vacas, ter unha graxa grande, posuír extensas terras, ter moitos xornaleiros a conta,  ter a maquinaria agrícola máis avanzada ou posuír e exhibir determinados produtos de importación ou xoias que só se poderían mercar se se ten o excedente produtivo necesario para poder adquirir tales alfaias. O que non me entra na cabeza é que a aspiración dun labrego fose ter unha espada de ferro, por que se iso fose así querería dicir que eses obxectos armamentísticos serían os símbolos de poder da elite social e iso só pode ocorrer se nesa sociedade existe unha clase superior de índole guerreira, pois as espadas aquí, na China e no Xapón sempre foron elementos propios dos guerreiros e non dos labregos. Ademais, se nunha sociedade existen elementos de prestixio identificados con determinada clase social é porque esa sociedade está estratificada e, xa que logo, non pode ser igualitaria. Así que a ver se nos aclaramos e témo-los conceptos claros, e senón non se metan a falar de aspectos simbólicos da cultura e dedíquense a cataloga-la cerámica e a medi-los muros das cabanas castrexas.

O tema do igualitarismo castrexo tamén merece unha aclaración. Supor que unha sociedade é igualitaria porque o rexistro arqueolóxico non reflicte grandes diferenzas materiais entre os habitantes dun mesmo castro é unha simplificación que se desmonta facilmente cun par de exemplos de estudos de sociedades precapitalistas ou o que algúns etnocéntricos chaman “primitivas”. As monografías antropolóxicas están cheas de casos de sociedades onde o prestixio e o status social non ven determinado pola posesión de obxectos materiais. A capacidade de influír no grupo, o don da palabra, as habilidades para a caza ou para a guerra ou a posesión de moitas cabezas de gando ou animais —título de posesión que non deixan pegada material no rexistro arqueolóxico— son aspectos que poden facer que un individuo dunha colectividade acade un status de xefe ou de situación de privilexio na estrutura social do grupo.

En fin, tras este paréntese extenso pero necesario, prosigamos coa nosa viaxe ó castro de Ribadumia. Fronte a estas teorías, moitos outros historiadores defenden o carácter guerreiro da sociedade galaica da Idade do Ferro, así como a súa forte belicosidade —abalada, entre outras cousas, polos textos clásicos—,  unha organización social estratificada en clases e organizada, posiblemente, baixo a forma —cando menos— de xefaturas, e unha organización política e territorial artellada en base a territorios autónomos gobernados por príncipes locais —as denominadas trebas que darían lugar ás nosas bisbarras—,  tal como descubriu a principios dos 90 o doutor en historia André Pena.  Pois ben, o xacemento de Ribadumia ven a confirmar que estas sociedades castrexas non eran tan pacíficas como se pensaba, nin tan igualitarias como se di.

O castro de Besomaño foi literalmente arrasado a sangue e lume, as súas edificacións queimadas e os seu moradores asasinados ou tiveron que fuxir para non volver xamais. Os utensilios de cociña apareceron intactos tal e como os deixaran os seus antigos posuidores, os potes a carón do lume, as armas e as alfaias (fíbulas e outros obxectos) ciscadas polo chan do poboado. Aqueles homes e mulleres xamais volveron recolle-las súas posesións porque, posiblemente, estivesen todos mortos ou os que sobreviviron xa non tiñan a onde regresar.

As armas romanas atopadas no xacemento (unha dolabra, por exemplo) fan pensar, a priori, nun ataque e cruel castigo exemplar executado polo invasor romano. Seica para o Imperio non debían ser xente tan pacífica e tranquila cando tiveron que darlles ese escarmento. Mais, pese a esta primeira posible explicación da destrución do castro, non debemos esquecer que igual que hoxe en día un guerrilleiro somalí posúe un subfusil AK47 ou un M16 sen ser ruso ou norteamericano, un guerreiro castrexo podía ter tamén unha espada ou calquera outra arma tipicamente romana. Xa daquela existía algo que se chama comercio, ademais as xentes de antes, como as de agora, acostuman a incorporar tecnoloxía e novos obxectos que veñen doutras culturas. Isto podería explica-la presenza de armas romanas no castro sen necesidade de que tiveran que se-los romanos os que destruíron o asentamento castrexo. Polo tanto, cabe tamén a posibilidade de que o castro de Ribadumia fose destruído por outro pobo galaico veciño co que estivesen en guerra, ou por un exército de guerreiros galaicos ávidos de riquezas e gloria. Sexa como sexa, tódolos indicios apuntan cara un tempo e unha sociedade máis violenta do que se identifica coa bucólica e pastoril cultura castrexa.

No castro aparecen tamén diferentes construcións, adscritas unhas ás primeiras épocas da Idade do Ferro e outras ás épocas máis tardías da Idade do Ferro, o que indica un longo período ocupacional deste espazo habitacional. Pero entre as construcións da época castrexa (Idade do Ferro final) destaca unha casa na parte alta do poboado que é diferente das demais que se teñen escavado. Falamos dunha casa patio duns 300 m2,  un amplo edificio rectangular, cun pórtico de entrada, habitacións, almacéns e cortes  que é máis típica dos castros do norte de Portugal que dos da Galicia actual. Segundo a interpretación dos arqueólogos, estaríamos ante a casa digna dun xefe, xa polo seu tamaño e estilo como pola súa localización privilexiada dentro do asentamento, destacando dende a parte alta do recinto, presidindo todo o poboado e controlando unha zona considerada de almacenaxe de excedentes agrícolas. Estaríamos, xa que logo, diante dunha sociedade perfectamente estruturada e xerarquizada onde un xefe, caudillo, príncipe ou rei local gobernaba sobre as súas xentes e o seu territorio.

Eses mesmos xefes que despois chegarían a pactar e pechar acordos de clientela cos romanos para mante-la súa cota de poder a cambio da  colaboración e vasalaxe co Imperio romano —o novo poder político e militar— facilitando deste xeito un tipo de dominio político similar ó exercido dous mil anos despois polos británicos nas súas colonias africanas: o “indirect rule” ou dominio indirecto, que significa algo así como: ti es rei porque eu che deixo selo e che dou a túa lexitimidade. Ti organiza e goberna a túa xente ó teu xeito, tal e como viñas facendo, pero débesme contas a min, pagas os tributos que che correspondan e se che necesito tes que responder. Este tipo de relacións de padroado facilitaría a pervivencia de moitas institucións indíxenas en época xa romana e, probablemente, con posterioridade.

Vemos pois, como os novos achádegos arqueolóxicos empezan a debuxarnos un mundo castrexo bastante máis complicado e, á vez, máis “normal” do que nos tiñan contado. Un mundo que concorda coas sociedades do Ferro da Europa atlántica, como sería o lóxico para unha terra que sempre foi máis centro do mundo atlántico que fisterra do mundo mediterráneo. Unha sociedade perfectamente articulada, xerarquizada e conectada co mundo da súa época. Unha sociedade que coñecía e practicaba o comercio tanto local como a grande distancia, como así o testemuñan os restos cerámicos de orixe púnica atopados en moitos xacementos, por exemplo. Unha sociedade —como tódalas do mundo ata a Revolución Industrial— cuxo sistema económico de vida dependía fundamentalmente da agricultura, da gandería e da pesca pero, á vez,  unha sociedade onde a guerra —e as elites guerreiras— tiñan un peso específico no seu universo cultural, social, político e simbólico. Unha sociedade da que aínda nos queda moito por saber e aprender e, posiblemente,  moito tamén por desaprender e reinventar.

Así que xa saben, se queren facer unha viaxe ó noso pasado non perdan a oportunidade de visita-lo castro de Ribadumia. Poden estar certos de que os arqueólogos que alí traballan —dirixidos por Rafael Rodríguez— amosaranlle e explicaranlle o xacemento con todo detalle, amabilidade e disposición, e iso si que é raro neste país. Case tan raro e único coma esa cultura castrexa que nos tiñan contado.

VIDEO DA PRESENTACIÓN DO ANUARIO “FOL DE VELENO” EN SANXENXO

De esquerda a dereita: Rafa Quintía (SAGA), Xaime Corral (Librería Nós) e Miguel Losada (SAGA) 

Acto de presentación da publicación “Fol de Veleno. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galiza”, celebrado no Hotel Justo de Samxenxo o venres 17 de agosto de 2012. Organiza: Sociedade Antrpolóxica Galega e Librería Nós de Sanxenxo.

REVIVÍMO-LAS VERBENAS DOS ANOS 50 NA FESTA DO DEMO

“REVIVINDO O ESPÍRITO DAS VELLAS VERBENAS”

O segundo terzo do século XX foi un tempo de cambios para a música tradicional galega. Novas modas e novos ritmos chegaron ó noso folclore da man de viaxeiros, emigrantes e, como non, tamén da radio. Rumbas, polkas, vals ou pasodobres empezaron a ser frecuentes nas nosas festas, e eses novos ritmos levaron tamén a novos bailes. Aparecía así, non sen a forte oposición da Igrexa,  o baile agarrado que competía coas nosas muiñeiras e xotas.

Xunto cos gaiteiros tradicionais, xa dende comezos de século, empezaron a aparecer novas formacións que, por influenza das bandas de música, incorporaban instrumentos como o saxofón, o clarinete, a caixa ou o bombo con pratos. Nacen así as charangas,  as murgas e as orquestillas que incorporan no seu repertorio os novos ritmos e bailes de moda no momento. A partir dos anos 60 irrompen as orquestras que van relegando nas festas, pouco a pouco, as populares bandas de música.

Estes cambios e novos aires na nosa música influíron, como non podía ser doutro xeito, nas nosas festas e bailes. Os tradicionais seráns, ruadas e fiadeiros convivían como boamente podían cos bailes organizados e coas verbenas que, amenizadas por charangas e orquestras, se organizaban co gallo das festas patronais.

É precisamente o espírito desas verbenas dos anos 40 e 50 o que Os Chichisos pretendemos recuperar coa Foliada do Demo.  O baile agarrado ó ritmo das charangas e baixo un ceo de bandeiriñas e bombillas de colores, un xeito de vivi-la festa onde a música e o baile son os protagonistas, onde a participación da xente —máis alá de meros espectadores— é fundamental para poder revivi-lo ambiente e emoción daquelas verbenas de verán que hoxe tan só existen na lembranza dos máis vellos.

La Voz de Galicia

DESCUBERTOS NOVOS PETRÓGLIFOS NOS “SETE CAMIÑOS”

O arqueólogo e compañeiro da SAGA Lukas Santiago descubriu un novo petróglifo na parroquia pontevedresa de Lourizán.  Hai que alegrarse por esta novo pois o xa coñecido como  petróglifo do Outeiro da Edra ven a sumarse ó de Pedra Escorregadoiro,  que descubrimos hai uns meses, incrementándose deste xeito o rico patrimonio arqueolóxico dos Espazo dos Sete Camiños.

PRESENTACIÓN DO ANUARIO “FOL DE VELENO” EN SANXENXO

Mañá venres, ás 20.30h no Hotel Justo de Sanxenxo presentamos “Fol de Veleno. Anuario de Antropoloxía e Historia de Galiza”.

Estades todos convidados.