PREESTREO DO DOCUMENTAL “SETE CAMIÑOS, ENCRUCILLADA DO TEMPO”

Hoxe, VENRES 29 A PARTIR DAS 20:30 HORAS, o local da Asociación Cultural ALMUINHA, en Marín (rúa Ezequiel Massoni, 63), acolle a presentación do proxecto ESPAZO NATURAL E ARQUEOLÓXICO DOS SETE CAMIÑOS, co preestreo do documental SETE CAMIÑOS, ENCRUCILLADA DO TEMPO que recolle boa parte dos elementos da paisaxe e do patrimonio histórico e cultural que se atopan nesta zona, como argumentos para reivindicar a súa conservación e posta en valor.

O documental, dirixido por Lukas Santiago e Rafael Quintía, foi realizado conxuntamente polo Grupo de Estudos Etnográficos Serpe Bichoca, a produtora Faro de Ons e a inestimable colaboración da Comisión Técnica para a creación do Espazo Natural e Arqueolóxico dos Sete Camiños.

XORNADAS AUDIOVISUAIS SOBRE PATRIMONIO

Hoxe día 22, ás 20.30h, Rafel Quintía e João Bieites, membros do Grupo de Estudos Etnográficos Serpe Bichoca, participarán nas xornadas audiovisuais que sobre patrimonio está a organiza-la asociación Almuinha de Marín. Proxectarase o documental Monte do Seixo. A Montaña Máxica e falarase da recuperación e posta en valor do patrimonio inmaterial e material do Monte do Seixo. Proxecto, este, no que leva traballando a Serpe Bichoca dende hai 4 anos.

O MAGOSTO

“O MAGOSTO”

Estamos no tempo da castaña, e con elas chega a festa do magosto. A celebración dos magostos é unha das máis antigas tradición galegas. Esta festa coincide coa época da recollida da castaña polo que, entre outros aspectos, ten un carácter de agradecemento da colleita recibida. Pero o magosto tamén ten un simbolismo de festa dedicada ós nosos defuntos, non por nada a súa celebración coincide co mes de Santos. Polo San Martiño, no mes de outubro, as castañas xa maduras empezan a abri-los ourizos e a caer ó chan. A estas primeiras castañas en caer chámanlle nalgunhas zonas do interior “as do engazo”, xa que son recollidas co engazo ou angazo. Comeza entón a época dos magostos en Galicia. Esta celebración simbólico-culinaria cínguese normalmente ás datas comprendidas entre o 1 de novembro —Día de Tódolos Santos— e o 11 de novembro —festividade de San Martiño—, aínda que tamén se poden celebrar nos días anteriores ou posteriores a estas datas ou mesmo dende mediados de outubro ata mediados de novembro.

A etimoloxía da palabra magosto non está clara. Para algúns lingüistas esta denominación viría do latino Magnus-ostus, Magnus Ustus ou Magum Ustum co significado de grande lume, grande queima ou montón queimado, significados todos eles que fan referencia o significado do lume nesta celebración.

Respecto á orixe desta antiquísima festa tampouco se sabe a ciencia certa de onde ven pero parece innegable que existen conexións con outras festas do lume, xa sexan as fogueiras que se facían en Galicia na Noiteboa e no Nadal ou as celebradas nos días de San Silvestre e de San Xoán. Aínda que as datas non coinciden, para algúns investigadores, os magostos tamén poderían estar relacionados coas celebracións propias da festa celta do Imbolc, festa dedicada ó lume. Mais o elemento do lume é algo común ás catro festas do calendario celta e o significado do magosto vai máis alá do significado ritual que o lume poida ter nesta festa, polo que de estar relacionado con algunha antiga festividade celta esta debería se-lo Samaín. No Samaín —1 de novembro, datas de celebración do magosto— conmemórase o comezo do ano novo, o lume tiña unha presenza significativa, era unha noite liminal na que os mortos visitaban o mundo dos vivos e os defuntos achegábanse á súas casa na procura do calor do lume. Todos estes aspecto consérvanse no magosto polo que a conexión parece clara. Son moitos os aspectos que relacionan esta festa das castañas co mundo dos mortos. O primeiro é a coincidencia dos magostos coas datas do mes de Santos: Noite de Defuntos, Día de Tódolos Santos, o que xa que confire un carácter de festividade asociada á morte ou á lembranza dos defuntos. O portugués Leite de Vasconcelos consideraba ó magosto como un vestixio dun antigo sacrificio en honor dos mortos e refire que en Barqueiros era tradición preparar, a media noite, unha mesa con castañas para que os defuntos da familia fosen comer; ó día seguinte ninguén tocaba esas castañas pois se cría que estaban “babadas dos defuntos”. A miña propia tía avoa contoume como na Noite de Defuntos, na parroquia de Salcedo, no se recollía a mesa tra-la cea para deixarlle algo de comer ós defuntos que nos viñan visitar. Nos magüestus asturianos adoitábase deixar as castañas que sobraba para que as comeran os defuntos.

No magosto conflúen tres elementos principais: as castañas, o viño e o lume. As veces estas festas acompáñanse doutro tipo de viandas da terra como os chourizos, o pan, etc. Son moitas as crenzas tecidas ó redor dos magostos así, por exemplo, hai quen cre que cada castaña que estoura no lume supón a liberación dunha alma encerrada no purgatorio. En canto ó seu aspecto simbólico, a castaña podería simboliza-la inmortalidade, ó ser un froito que provén dunha árbore de longa vida.

En Galicia era costume —e aínda o é en moitas aldeas de Ourense— durante estas celebracións mancharse a cara coa borralla do lume. Alexander Carmichael fálanos da celebración da festividade céltica do Samaín en Escocia durante o século XIX, e afirma que na véspera desta data se acendían fogueiras nos claros do bosque para a celebración dunha especie de xuntanza lúdica da que se volvía coa cara manchada pola borralla das cinzas da fogueira, práctica que buscaba simular unha aparencia fantasmal que asustase os veciños cando, xa entrada a noite, volvían para as aldeas. Curiosamente, é o mesmo costume que aínda se mantén na celebración dos magostos na nosa terra.

Nos magostos tamén era frecuente a realización doutros tipos de xogos como saltar por riba da fogueira para purificarse —como se fai na noite de San Xoán—, contar historias ou cantar e bailar.

Sexa como fose, a celebración do magosto é unha das tradicións máis antigas e significativas da cultura popular galega. Hoxe en día, pese a crecente urbanización e abandono do mundo rural, o magosto segue a representar unha oportunidade única para conectar coas nosas raíces, co noso pasado ancestral, cun mundo simbólico e cultural en constante cambio e coa cerna da nosa identidade como pobo. E por suposto, unha oportunidade única para gozar da que foi por séculos unha dos elementos imprescindibles da nosa alimentación, co froito rei dos noso bosques, a castaña.

 

Unha pequena mostra das festas que montan nos magostos de Ourense: Os Chichisos no magosto de A Bola

A NOSA SEÑORA DA LANZADA. NOTAS SOBRE UN ESTUDO ANTROPOLÓXICO

“A Nosa Señora da Lanzada.
Estudio antropológico de un santuario marítimo”

NOTAS SOBRE O TRABALLO:

Comezarei estes breves apuntamentos sobre o santuario da Lanzada do mesmo xeito que comecei o traballo A Nosa Señora da Lanzada. Estudio antropológico de un santuario marítimo , é dicir, citando a recomendación que o Papa Gregorio Magno fixo en Galicia no século VI d.C.

Non suprimades os festíns que celebran aquelas xentes nos sacrificios que ofrecen ós seus deuses. Trasladádeos ó día das festas dos santos mártires co fin de que, consentindo algunhas groserías, alegrías da idolatría, se predispoñan máis facilmente a acolle-los costumes espirituais da fe cristiá.

O santuario da Nosa Señora da Lanzada e o seu entorno é un dos lugares de maior importancia simbólica e espiritual que podamos atopar na nosa xeografía galega. Neste lugar máxico conxúganse os ancestrais ritos precristiáns co culto á Virxe; a divina intervención da Nosa Señora da Area cos poderes das augas, os astros e as pedras; a crenza nunha vida no Máis Alá coas ánimas en pena, co remeiro Caronte e coas bestas fantasmagóricas que habitan as nosas rías e as nosas illas. En definitiva, o mundo terreal e profano co mundo do sobrenatural e do divino.

A nivel arqueolóxico a riqueza deste enclave é inigualable.Temos un castro, asentamento habitado ó longo de, cando menos, nove séculos, dende o s. V adC. (posiblemente dende o s. VIII adC.) ata o IV dC. e importante centro de intercambio mercantil entre o Atlántico e o Mediterráneo. Temos unha interesante necrópole onde se recolleron os restos humanos mellor conservados do rexistro arqueolóxico galego e que nos falan da crenza nunha vida no Máis Alá. Temos o mito da cidade de Lambriaca, citada por Pomponio Mela na súa Chonographia e que o Pai Sarmiento situou erroneamente neste lugar. Temos unha fortaleza medieval e, por suposto, a ermida románica da Lanzada coa súa romaría anual.

Co traballo realizado tentei dar corporalidade a todo ese entramado ritual e simbólico, dotalo dun contexto cultural coherente e intentar avanzar algunha explicación de cal é o substrato mítico-relixioso de onde poderían ter nacido estes cultos e crenzas. Cultos, ritos e crenzas que, como cultura viva que son, foron variando, modificándose e reinterpretándose ó longo do tempo, adaptándose ás necesidades, ós medos, ós anhelos e ós esquemas simbólicos do pobo que os sustenta. Por último, e sabedores de que non hai verdades absolutas e inamovibles e que todo está suxeito a revisión e análise, intento ofrecer unha visión o máis holística posible, pondo en relación este santuario co seu entorno xeográfico, cos seus diferentes contextos históricos e coas crenzas e mitos dun entorno cultural que definimos como atlántico.

Independentemente de que a orixe histórico da capela da Nosa Señora da Lanzada teñamos que buscalo na fortaleza erixida neste lugar no século XII polo arcebispo Diego Xelmírez sobre as ruínas do castelo levantado por Sisnando II, bispo de Iria Flavia, e non nunha expresa construcción desta ermida con fins de cristianización dun rito anterior, é indubidable que, polos ritos, os cultos e as lendas asociadas a este santuario, a veneración da Virxe e esta capela reutilizáronse e aproveitáronse para a readaptación á nova fe dos cultos precristiáns que se realizaron neste simbólico lugar dende a máis remota antigüidade. Basta tan so escavar un pouco nas arenas de A Lanzada, rañar un pouco na superficie das súas pedras para que aquelas vellas crenzas, aqueles ritos e deuse esquecidos afloren con toda a forza que tiveron entre os antigos galaicos que San Martiño de Dumio intentou, con dubidoso éxito, levar ó curral da nova relixión, que como o Sol, nos chegou de oriente.

FUNCIÓNS DO SANTUARIO
A ameaza da enfermidade, a morte, o precario da vida… ante estes graves problemas existenciais tódolos grupos humanos responden cunha gama fascinante e variada de estratexias para preservar ou recupera-la saúde e a tranquilidade. A análise detallada dos diferentes rituais que se celebran neste santuario con motivo da romaría de A Nosa Señora da Lanzada revela as inquedanzas das xentes que aquí acoden. Todas elas son prácticas rituais que buscan a salvagarda das necesidades básicas da vida: saúde, fertilidade, seguridade e bonanza. Citemos cales son eses rituais:

1. Ritos de protección

2. Ritos de curación de enfermidades, sobre todo as enfermidades denominadas na nosa cultura popular como non de médico, por exemplo: tangaraño, mal de ollo, meigallos, pezoñas, sarna, etc. Exemplos destes rituais curativos son: o rito das Nove ondas, para favorece-la fertilidade e cura-la esterilidade; o rito de varrer por detrás do altar, para elimina-lo meigallo; o rito de envolquillrse na herba do santuario, para cura-la sarna e outros males de pel; os baños no mar, para fortalece-la saúde en xeral

3. Ritos para influír no tempo meteorolóxico, como os de cambia-la tella

4. Ritos de contacto co sagrado, de acción de grazas e de penitencia, como son porta-la virxe na procesión, ir baixo a imaxe, participar na procesión, na misa solemne, circunvala-la ermida, a romaxe ó santuario, a entrega de exvotos ou facer ofrendas á virxe

5. Ritos de fertilidade, como o das nove ondas ou os practicados no berce da santa
Ritos onde cobra gran importancia os astros, o sol, a lúa, a influenza das augas ou o poder das pedras

O santuario é o lugar onde se produce a comuñón e o contacto co supremo, co sagrado, pero tamén ten gran importancia cando se realiza ese contacto, é dicir, as datas de celebración dos ritos. De forma que o santuario convértese nun cronotopo onde o tempo e o lugar se unen e conxugan para dotalo de poder e transcendencia. Tan só en datas especiais e de enorme carga simbólica se poden celebra-los rituais. Estas datas son: o ultimo fin de semana de agosto (sábado e domingo), a noite da véspera de San Xoán (24 de xuño, datas solsticiais), o día da Ascensión da Virxe ou os sábados de Lúa chea en meses que non teñan erre (maio, xuño, xullo e agosto). Todas elas son datas propicias para a hierofanía, para a manifestación do sagrado e a transubstanciación dos elementos profanos en elementos divinos.

UN ESPAZO LIMINAL

O lugar onde se alza o santuario de A Nosa Señora da Lanzada é un lugar liminal, unha fronteira tanto física como simbólica. É un límite xeográfico, un cabo (antigamente illa) que se abre fronte ó inmenso Atlántico, unha fronteira natural entre terra e mar. Pero tamén é unha fronteira administrativa pois localízase no territorio que marca os límites entre os concellos de Sanxenxo e O Grove. Por outra parte, como dicíamos, é unha fronteira simbólica, a fronteira que marca o mar fronte á terra, a incertidume, o misterio, o risco, o Máis Alá do Océano fronte á seguridade da terra firme. Esta localización é a que lle outorga o carácter de santuario costeiro, de cinto protector contra o que está máis alá, contra o mar tenebroso e insondable, é o lugar da manifestación sagrada, da virxe, da nai, a deusa: a que coida e cura, a que da a vida e nos acolle tras a morte.

O CARÁCTER DUAL
O santuario reflicte o carácter dual que tiñan os deuses en moitas relixións, como a céltica, onde os deuses da morte eran os mesmos deuses creadores e había unha continuidade entre ámbolos dous mundos. Este carácter dual pervive en moitos dos santos que presiden algúns dos santuarios máis importantes da nosa terra, (Santo André de Teixido, Virxe da Franqueira, …) Así o podemos intuír das crenzas que relacionan este santuario coa fertilidade e a morte, ambas caras dunha mesma deidade primixenia e creadora;

A VIAXE Ó MÁIS ALÁ
Moitos pobos ó longo da historia mantiveron crenzas sobre a existencia doutra vida nun Máis Alá. Un Máis Alá situado ó outro lado do mar, en illas paradisíacas. Mitos que serían adoptados polo cristianismo e transformados nos seus relatos das viaxes ó paraíso terreal: Trezenzonio e a Illa Solsticial, San Ero da Armenteira, San Amaro, etc., relatos que inciden na tradición céltica das viaxes ó Máis Alá, coñecidos co nome de imrrama.

Nos ritos de inhumación que se detectan en tumbas da necrópole tardorromana da Lanzada, onde os mortos foron enterrados —entre outros enxovais mortuorios como recipientes cerámicos, vasos de vidro e posiblemente alimentos para o viático— con dúas moedas nos ollos —moedas romanas de Galieno, Claudio Gótico o de Constantino, entre outros— para garanti-lo pago a Caronte, barqueiro da tradición grecolatina que os levaría ó Hades.

Debido a esta crenza, existían ó longo da costa atlántica eses bos portos dos que partir, esas Arenas Paradisi das que falan os textos medievais e que serían os portos de partida cara o paraíso, os santuarios considerados lugares lanzadeiras de almas, portos de Caronte ós que se chegaba acompañados por un Lar Vial e dos que parten na derradeira viaxe da nosa vida. Hai un dito popular que poderíamos pór en relación con esa idea das praias como lugar de partida: “A vella que non pode andar, que a leven a un areal e alí a deixen quedar”. Pola súa banda, Vicente Risco dicía que cando un se atopa unha ánima cómpre dicirlle “díos te leve a bo porto” o que tamén pode vir a reflectir aquela vella crenza dos portos de almas.
No santuario da Nosa Señora da Area conxúganse todas esas ideas do Máis Alá alén dos mares, da auga como porta de paso ó Outro Mundo e como fonte de vida, das Illas dos Benaventurados e dos guías de almas que conducen ós defuntos ata os portos dende onde partir rumbo ó paraíso. Por algo a ermida da Lanzada custodia un San Cristovo, santo psicopompo considerado patrón dos viaxeiros, dos mariñeiros e, actualmente, dos conductores. As lendas sitúan nas Ons a última morada das almas defuntas, cóntannos como estas ánimas partían da Lanzada camiño das illas; fálannos da existencia de figuras míticas como o Urco, o Touro negro que sae de Ons ou a Raposa do Morrazo que representan os nosos particulares Cancerveros e a eses seres psicopompos que guían as almas ó Máis Alá. Hai unha fermosa lenda propia dos mariñeiros desta zona que fala que cando o Sol se pon no horizonte pola punta de San Vicente do Mar, nese momento en que se empeza a afundir no mar, o Sol déitase sobre unha barca e esta lévao ás profundidades do Océano. Obviamente, se trata dun efecto óptico pero, independentemente de que o efecto teña unha explicación dentro das leis da física, non resta valor algún ó feito de que tal percepción fose mitificada e reinterpretada baixo unha estructura de crenzas populares que reflicten esa ancestral idea da viaxe do Sol a través do mar. Viaxe, que pola potencia vivificadora e/ou divinización do Sol, equiparouse a viaxe que emprenden as nosas almas unha vez morto o corpo terreal.

El Sol surge por el oriente y continúa por el mediodía. Después en el ocaso llega al océano y se sumerge; misteriosamente sigue su curso bajo la tierra, y vuelve a aparecer de nuevo por el oriente.
Isidoro

A costa da Lanzada é o último paso antes do Máis Alá, do Mundo dos mortos, é a praia lanzadeira das almas ó Outro Mundo e, á vez, o punto de partida cara ó paraíso, cara á Illa da Eterna Xuventude. Sabíano aqueles que elixiron esta costa para enterrase hai xa dous mil anos. Aqueles que puxeron cunchas nas súas tumbas e moedas nos seus ollos. A Lanzada é unha desas fisterras atlánticas, como o Facho de Donón co seu santuario galaico-romano a Berobreo, como Santo André de Teixido e o seu santo psicopompo, como Muxía coa súa barca de pedra, como Fisterra, pavor de xenerais romanos. É a entrada a Compostela o, más ben, o final dun camiño que dende oriente, e seguindo o Sol, remata nas Areas da Nosa Señora. Anaco de costa á que arribaron os santos que chegaron do Océano en sospeitosas barcas de pedra, como Santo André arribou a Teixido, como A Nosa Señora da Barca chegou a Muxía, como Santa Comba á Insua do Medio en terras ferrolás de Covas, como San Cristovo en Brión, como Santiago chegou a Padrón tras cruza-las augas do Mar da Lanzada. Santos chegados do mar como San Lourenzo de Nogueira, en Meis, quen ó pó-los pes en terra atou a barca a unha pedra que aínda segue cravada no chan a escasos metros da igrexa parroquial. Pedra, que na mañá de San Lourenzo, aparece rodeada de brasas ardentes recordándono-la condición solar do santo.

A Nosa Señora das Areas fixo propias as funcións da antiga Deusa Nai, outorgando fecundidade, protección, curación, amparo e consolo a quen se achegaba ó seu santuario. A súa presencia, a súa forza e o seu poder emanan con todo o seu esplendor neste mascarón de rocha e espuma fronte ó mar tenebroso, nesa fronteira entre dous mundos, nas mesmas portas do Máis Alá, A Nosa Señora da Lanzada, custodiada por santos psicopompos, agarda a chegada das almas dos seus fillos para, montados nesa Barca do Sol da que falan os mariñeiros de Noalla, cruza-las augas do Océano, onde moran as criaturas do inframundo, rumbo á Terra da Eterna Xuventude, a Illa Solsticial que visitou Trezenzonio, ás portas do paraíso que albiscou San Amaro, á paz eterna que gozou nun efémero suspiro San Ero da Armenteira.

Tódalas fotografías son propiedade do autor.

PRESENTACIÓN DA REVISTA “FOL DE VELENO. Revista de Etnografía e Historia de Galiza”

O vindeiro venres día 08 de outubro ás 20h na Galería Sargadelos de Pontevedra o Grupo de Estudos Etnográficos Serpe Bichoca presentará o primeiro número da revista “FOL DE VELENO. Revista de Etnografía e Historia de Galiza”. Estades todos convidados ó acto.

EDITORIAL

Corría o ano 2005, aló polo solsticio de inverno, cando o que aquí escribe andaba argallando un modesto fanzine sobre cultura popular galega. Por aquela época chegou ás miñas mans o libro Almanaque de encantos do meu ben querido amigo Calros Solla. Este libro recollía de xeito poético a mitoloxía das terras de Cerdedo e dun xeito especial a do monte do Seixo. Le-lo libro, subir ó alto do Seixo e ficar namorado da montaña foi todo un. Este feito foi o desencadeante dun posterior labor intenso de investigación que desembocaría na publicación de dous libros máis e dun documental de longa duración. Velaí a semente da que nacería o Grupo de Estudos Etnográficos Serpe Bichoca, cuxo fin principal é a investigación, a recuperación e a divulgación do inmenso patrimonio material e inmaterial que conforma a nosa cultura tradicional e a nosa historia. Este é o marco no que xorde a revista de historia e etnogafía galega Fol de Veleno, herdeira daquel fanzine cultural que co mesmo nome se editaba dende o ano 2006. A revista Fol de Veleno nace cun triple obxectivo: por unha banda, o de ser voceiro dos traballos e investigacións que vén realizando o Grupo de Estudos Etnográficos Serpe Bichoca, por outra banda, como oportunidade para que os novos investigadores que traballan no eido da descuberta e recuperación da nosa cultura popular e da nosa historia, e que non teñen acceso ás principais canles divulgativas, poidan publica-los seus traballos, e, por último, como espazo libre onde especialistas da etnografía, a historia e a antropoloxía galega poidan expo-las súas achegas dun xeito accesible ó público afeccionado.

Neste primeiro número mergullarémonos nas incribles aplicacións curativas que na medicina tradicional galega se lle atribúen ó alicorno, o mítico corno de unicornio. Daremos a coñecer novas achegas de Calros Solla sobre a etnografía, a arqueoloxía e a historia do concello de Cerdedo. Faremos lembranza, que sirva de homenaxe, de algúns dos músicos que percorreron as nosas parroquias transmitindo e conservando o noso acervo musical e, grazas ó grupo de música tradicional Os Chichisos, recuperarémo-lo ancestral código de comunicación das campás. José Ángel Rodríguez guiaranos polas ancestrais crenzas sobre os denominados corpos abertos. O investigador Pablo Novoa sorprenderanos coa descuberta de misteriosos gravados rupestres cuxo estraño deseño era descoñecido ata o de agora. Achegarémonos ó estudo dos petróglifos podomorfos da man da arqueóloga francesa Marie-Claude Auffret. O arqueólogo e documentalista Lukas Santiago falaranos de patrimonio arqueolóxico e da súa conservación. Teremos unha interesante entrevista sobre a nosa herdanza céltica co doutor en Historia e arqueólogo André Pena, e contaremos tamén con artigos de opinión, denuncia e outras seccións que o lector poderá descubrir neste primeiro número.

Esperamos que a revista que teñen nas súas mans sexa do seu agrado e cumpra as expectativas depositadas nela. Pola nosa banda, dariámonos por satisfeitos e ben pagos se con Fol de Veleno conseguimos espertar o interese e o amor pola aventura que supón profundizar na nosa historia, nas nosas tradicións, ritos, crenzas … en definitiva, na nosa cultura tan seriamente ameazada e condenada pola ignorancia, desleixo e, ás veces, premeditada aleivosía. Gocen pois da lectura e benvidos!!

Rafael Quintía Pereira

Fotografía do día da presentación de FOL DE VELENO
De esquerda a dereita: Carlos Solla, Pablo Novoa , Rafael Quintía e João Bieites

O investigador Pablo Novoa, invitado ó acto, xunto a Rafel Quintía, da Serpe Bichoca.